Antropoloji cəhətdən region əhalisi avropoid irqinin cənub qrupuna aid edilir. Antropoloji və etnik mənsubiyyət bir-birinə uyğun gəlmir. Belə ki, türklər, oturaq həyat keçirən ərəblər, kürdlər,yəhudilərin böyük qismi, Ön Asiya,Əfqanıstanın əksər xalqları HindPamir, İran xalqları birinci qrupdan ikinciyə keçid müşahidə edilir.Aralıq dənizi bölgəsinin antropoloji xüsusiyyətləri qərbi türklər və köçəri ərəblərdə daha parlaq əks olunur. Yaxın və Orta Şərq regionunda monqoloid (həzarələr, türklər və ərəblərin bir qrupu), zənci (Cənubi Ərəbistanda ərəblərin bir qismi) və avstraloid (İran və Əfqanıstandakı brahuilər) elementlərinin qarışığı var.
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının böyük əksəriyyəti sami, iran, türk dil qruplarına aid edilir.
Sami dil qrupuna 13 ərəb dövləti (Bəhreyn, BƏƏ, Qətər, İraq,Ürdün, Yəmən, Küveyt, Livan, Misir, Oman, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, Fələstin) əhalisinin böyük qismi, həmçinin İsrail, Türkiyə, İranda yaşayan ərəblər aiddir. Geniş xalq kütləsinin işlətdiyi danışıq ərəb dili ilə ədəbi ümumərəb dili arasında mühüm fərq var. Yaxın və Orta Şərqdə ərəb dialektinin 3 – Suriya (Suriya-Fələstin), İraq və Ərəbistan növü mövcuddur. Sami dil qrupuna İranın qərbində, İraq və Suriyanın şimal rayonlarında yaşayan assuriyalılar (aysorlar) aid edilir. Bu qrupa, həmçinin İsrailin dövlət dili sayılan müasirləşdirilmiş qədim yəhudi dili – ivrit aid edilir. Lakin ölkənin yəhudi əhalisinin əksəriyyəti bu dildən az istifadə edir və idiş dilində danışır.
İran qrupu dillərində farslar, puştular, taciklər, kürdlər, bəluclar, lurlar, bəxtiyarilər, həzarələr, digər xalqlar və tayfalar danışır. Farslar və puştular əsasən İran və Əfqanıstanda, taciklər Əfqanıstanın şimal-qərbində, İranın Xorasan əyalətində, kürdlər Türkiyə, İran, İraq, Suriyada, bəluclar İran, Əfqanıstanda, lurlar və bəxtiyarilər İranda, həzarələr Əfqanıstanda yaşayırlar. Fars və tacik (Əfqanıstanda bu farsi-kabuli və ya dəri dili adlandırılır) dilləri birbirinə yaxındır.
Türk dillərində türk, azərbaycanlı , özbək, türkmən və digər xalqlar və etnik qruplar danışır. Türklər – Türkiyə, Kipr, azərbaycanlılar İran, İraq, özbəklər Əfqanıstanda, türkmənlər İran, Əfqanıstanda yaşayır. Türk dilləri bir-birinə çox yaxındır. Yaxın və Orta Şərq regionunda ədəbi ənənələrə malik türk və Azərbaycan dilləri üstünlük təşkil edir.
Digər dil qruplarından olan xalqlar Kiprdə yaşayan yunanlar, regionun bir sıra ölkələrinə səpələnmiş ermənilərdir. Regionda gürcülər, lazlar, Hindistan, Pakistan və Şərqi Afrikadan olanlar da yaşayır.
Yaxın və Orta Şərq regionu əhalisinin böyük əksəriyyəti (90 %-i) İslam dininə etiqad edir. İslam region ölkələrinin (İsrail və Kipr istisna olmaqla) dövlət dini olmaqla yanaşı, sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatın müxtəlif sahələrinə təsir edə bilmişdir. Yaxın və Orta Şərq müsəlmanlarının əksər hissəsi sünni məshəbinə aiddir. İran müsəlmanlarının 90, İraqın 62, yəmənlilərin 50 faizi şiələrdir. İran körfəzi əmirliklərində də şiələr yaşayır. Dünya mü- səlmanlarının müqəddəs saydıqları Məkkə və Mədinə Səudiyyə Ərəbistanında, Kərbəla və Ən-Nəcəf İraqda, Məşhəd və Qum şəhərləri İrandadır. Yaxın və Orta Şərq regionu əhalisinin 4 faizi xristianlardır. Xristianların böyük əksəriyyəti Misirdə yaşayır. Misir xristianları Qibti kilsəsinə aid edilir. İraq, Livan, Suriya, Kiprdə yaşayan xristianlar iki: ortodoksal (erməni, yunan, suriya) və katolik (yunan, maronit və suriya) qruplarına bölünür.
İudaizm region dövlətlərindən yalnız İsraildə hakim dindir. Üç dünyəvi dinin mərkəzi sayılan Yerusəlim (Qüds) İsraildədir.
Yaxın və Orta Şərq regionu xalqlarının mədəniyyətində oxşar xüsusiyyətlər çoxdur. Bu təbii-co ğrafi və sosial-iqtisadi şəraitin uy ğunlu ğu, qarşılıqlı mədəni təsirlə izah olu. Region ərazisində tarixən mədəni-təsərrüfat fəaliyyəti suvarmadan istifadə etməklə əkinçilik və arid zonada köçəri və yarımköçəri heyvandarlıq üstünlük təşkil etmişdir. Təsərrüfatın bu növü sami, fars, türkdilli xalqlar arasında yayılmışdır. Bu xalqlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr regionda mədəni xüsusiyyətlərin orijinallığını müəyyən edir.
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının mənəvi mədəniyyətinin sə- ciyyəvi cəhəti – orta yüzilliklərdə ərəblər və onlar tərəfindən işğal olunan xalqların qarşılıqlı münasibəti nəticəsində formalaşmış ərəb mədəniyyətinin bu və ya digər xüsusiyyətlərinin saxlanılmasıdır. Region xalqlarının əksəriyyətinin dilində ərəb və fars terminləri və sözləri çoxdur. Türk və kurmanc dilində danışan kürdlərdən başqa islam xalqları ərəb əlifbasından istifadə edir.
Bu xalqların təhsil sistemi, ədəbiyyatı, incəsənəti İslamın təsirinə məruz qalmışdır. Yaxın Şərqdə VII-XII yüzilliklərdə müsəlman hüquq normaları və dini qanunlarının məcmusu kimi yayılmış şəriət * bu gün də regionun müsəlman xalqlarının ailə-məişət həyatında dərin kök salmışdır.
XX əsrin sonlarından etibarən İslamın sosial əxlaq və məişətdə təsiri bir qədər «yumşalır». Bunun müsbət təzahürlərindən ən mühümü gender bərabərliyində əks olunur. Belə ki, qadınlar təhsil almaq, şə hər mərkəzlərində sosial tələbatlarını reallaşdırmaq və s. imkanlara nail olurlar. İslam fundamentalizmi mühitində ərəb dövlətləri xalqlarının siyasi həyatında və mənəvi ideologiyasında Xilafət mənəviyyatı hələ də yaşayır.
Region əhalisinin 2 faizini təşkil edən yəhudilər mühüm mədəni qrupu təşkil edir. İsraildə yaşayan yəhudilərin təqribən yarısının burada do ğulmasına baxmayaraq, onların valideynləri, baba və nənələri XX əsrdə dünyanın 100-dən artıq ölkəsindən gələnlərdir. Əhatəsində olduqları mühitin müxtəlifliyi səbəbindən onların dilləri də 2 qrupa (ənənəvi və müasir) bölünür.
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının müasir mədəniyyətində də ümumi cəhətlər çoxdur. Bu yerli ənənəvi və müasir qərb elementlərinin yanaşı oldu ğu şə hərlərdə parlaq nəzərə çarpır. Qədim saraylar və məbədlər, azan səsləri ucalan minarələrlə yanaşı çoxmərtəbəli binalar, mehmanxanalar təzad təşkil edir. Qoşqu qüvvəsi hərəkət edən yollar asfalt döşənmiş magistrallarla əvəz olunmuş və bu yollarda müasir, ən yeni markalı avtomobillər «şütüyür». Regionun sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində ədəbiyyat, incəsənət və memarlıq sahələrində müasirliklə milli ənənələrin qarışdırılması meyli parlaq nəzərə çarpır.
Yaxın və Orta Şərq regionunun əhalisi yüksək təbii artımı ilə seçilir. Bununla yanaşı, həyat səviyyəsi aşağı oldu ğu şəraitdə region ölkələrində hər 1000 nəfərə ölənlərin miqdarı inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə yüksəkdir (İsraildə 8, Misirdə 71, Yəməndə 75 nəfər). Təbii artım sürəti ildə 2,4 faizdir. Artımın yüksək olması region əhalisinin sayının son 20 ildə iki dəfədən çox artmasına səbəb olmuşdur.
Yaxın və Orta Şərq regionunun əhalisinin orta ömür müddəti bir neçə ölkədə (Türkiyə, İran körfəzi əmirlikləri, Kipr,İsrail, Misir, Ürdün) 70-74 yaşdır. Əfqanıstanda, Yəməndə bu göstərici çox aşağıdır (45-50 yaş). Təbii artımın yüksək və orta ömür müddətinin aşağı olması əhalinin yaş strukturuna təsir etmişdir. Regionun bəzi ölkələrində (İraq, İran, Suriya, Misir) əhalinin 40 faizindən çoxu 15 yaşadək olanlardır (əlavə 5). Region ölkələri üzrə əhalinin 4,5 faizi (Kiprdə 10 faizi) 65 yaşdan yuxarı olanlardır. Əhalinin sayına immiqrasiyalar da təsir göstərir. Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Qətər, İsraildə immiqrantların sayı daha çoxdur. İsrailə immiqrantlar Avrasiya, Amerika ölkələrindən gəlmişlər. İran körfəzi sahilindəki əmirliklərdə (Küveyt, Qətər, BƏƏ, Bəhreyn və Səudiyyə Ərəbistanında) immiqrantların sayı neft «hayküyü» ilə əlaqədar artmışdır. Küveyt əhalisinin təqribən yarısını Ərəb ölkələri, İran və digər müsəlman ölkələrindən olan immiqrantlar təşkil edir. Fələstin ərəblərinin 4 milyonu qonşu (Livan, Suriya, Misir, Ürdün) və digər ərəb ölkələrində yaşayır.
Regiondan emiqrasiya da mövcuddur. XIX yüzilliyin sonlarında Livandan, Fələstindən Amerika, Afrika və qonşu ərəb ölkələrinə köçənlər çox olmuşdur.
Yaxın və Orta Şərq əhalisinin ölkələr və ayrı-ayrı ərazilər üzrə paylanmasında regional fərqlər vardır. Əhalinin orta sıxlığının yüksək olmasına görə Bəhreyn, Livan, İsrail, Küveyt seçilir. Səudiyyə Ərəbisatnı, Oman, Əfqanıstanda əhali seyrəkdir. Regionun xeyli hissəsini tutan yarımsəhra və səhralarda daimi yaşayış məskənləri yoxdur. Əksinə, Aralıq dənizi, Qara, Mərmərə, Xəzər, Qırmızı dənizin sahilləri, Nil, Dəclə və Fərat, Araz, Kabul çayları vadiləri, həmçinin vahələrdə əhali sıxdır. Belə yerlərdə əhalinin sıxlığı 1 kv. km-də 500-1000 nəfərə çatır. İsrail əhalisinin 2/3 hissəsi ölkə ərazisinin 10 %-də, İraq əhalisinin yarıdan çoxu ərazisinin 15 %-də, Misir əhalisinin 98 %-i ölkə ərazisinin cəmi 5 %-də yaşayır. Türkiyə və İranda əhalinin yerləş məsində kəskin regional fərqlər vardır. Yaxın və Orta Şərqin əhalisinin xeyli hissəsi kəndlərdə yaşayır (ötən əsrin 70-ci illərdə bu göstərici 60 faiz idi). Urbanizasiya prosesi sürətlə gedir. İsrail əhalisinin 80, BƏƏ, Qətər, Küveyt əhalisinin 85- 90, Türkiyə əhalisinin 70 faizi şə hərlərdə yaşayır. Əfqanıstan, Yəmən, Omanda şə hər əhalisinin miqdarı 40 faizdən yüksək deyil. Şə hər əhalisi, təbii artım, daxili və xarici miqrasiya nəticəsində artır. Əhalinin sayına görə Yaxın və Orta Şərqdə orta və kiçik şə hərlər üstünlük təşkil etsə də, milyonçu (Qahirə – 13, Tehran – 12, İstanbul – 12, Ankara – 4, Ba ğdad – 3,5 milyon nəfər və b.) olanları da var. Yaxın və Orta Şərq ölkələrində əmək ehtiyatlarının miqdarı ümumi əhalinin sayı ilə müqayisədə azdır. 15 yaşadək olanların sayı əhalinin 45 faizini təşkil edir, şəriət adətlərinə görə qadınlar ictimai istehsala cəlb olunmur, ixtisaslı kadrlar (texnik, mühəndis, həkim) çatışmır, əmək qabiliyyətli əhali arasında savadsız olanları vardır. Region ölkələrinin əksəriyyətində təhsilin ibtidai və orta pillələri mövcuddur. Universitet təhsili azaddır, ali təhsilə tələbatı olanlar üçün maddi yardım da ayırılır.
İbtidai təhsil regionun bütün ölkələrində məcburi olsa da, bəzi səbəblər ucbatından (daxili münaqişələr, bəzi əyalətlərin şə hər mərkəzlərindən uzaqlığı və s.) buna hamı yiyələnə bilmir. Digər tərəfdən isə məktəb yaşlı qızlar ibtidai və orta təhsil alsalar da, onların çox az hissəsi təhsillərini universitetlərdə davam etdirə bilir. Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər, BƏƏ kimi daha çox mühafizəkar ölkələrdə isə təhsilin bütün pillələrində (ibtidai, orta, ali) qızlar və o ğlanlar üçün tədris ayrılıqda aparılır.
XX əsrin 60-70-ci illərindən etibarən əhalinin savadsızlığının aradan qaldırılması tədbirlərinə baxmayaraq, regionun bir sıra ölkələrində 15 və ondan yuxarı yaşda olan əhali arasında savadlıların sayı Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə aşağıdır (Yəmən – 38, Misir – 51, İraq – 58, Səudiyyə Ərəbistanı – 63, Suriya – 71, İran – 72 %). Neft sənayesinin inkişafı və bununla əlaqədar müasirləş mə regionun bir çox rayonlarında ənənəvi həyat tərzinə də təsir etmişdir. Məsələn, köçərilərin sayı azalmış və hazırda region əhalisinin cəmi 1%-ni təşkil edir.
Suriya, İran, Səudiyyə Ərəbistanının geniş səhralarında bir qrup əhali köçəri həyat tərzi sürür, bəzi kürd və fars tayfaları isə yay və qış otlaqları arasında miqrasiya edir. İstehsala yararlı əhalinin çox hissəsi işləməyə az meyllidir. Yerli əhali arasında yüksək milli gəlirin bölüşdürülməsi onları heç bir zəhmət çəkmədən həyat tərzi sürməyə sövq etmişdir. Gənclərin digər hissəsi isə Qərb dövlətlərində təhsil almaq üşün ölkəni tərk edirlər. Ona görə də Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin bəzilərində işləyənlərin böyük əksəriyyəti immiqrantlardır (cədvəl 1).
«Neft dollarları» hesabına əldə edilmiş kapitalın bollu ğu şəraitində bu ölkələr nisbətən yüksək əmək haqqı verməklə immiqrant işçilər cəlb edə bilmişlər. İmmiqrant işçilər təkcə neft mədənlərində deyil, həmçinin, istehsalın digər sahələrində də çalışırlar. İran körfəzi əmirliklərində nəhəng tikinti işləri immiqrant işçilər tərəfindən aparılmışdır. Əhalinin məşğuliyyət strukturundakı dəyişikliklər sübut edir ki, neft çıxaran dövlətlərdə, həmçinin, Türkiyə, İsrail, Ürdun, BƏƏ, Kiprdə xidmət sahələrində çalışanların sayı sürətlə artmışdır .
Yorum Gönder