cografiya.biz

Azərbaycanın ən böyük Coğrafiya jurnalı

Ən sonuncu məqalələr

,
Planetimizin ağciyəri adlandırılan Amazon meşəliklərləri dünyanın ən zəngin bitki örtüyü və heyvanat aləmi malikdir Cənubi Amerikada, yəni Braziliya, Kolumbiya, Peru və Venesuela kimi ölkələrin ərazisində Amazon adlı geniş, təbii bir bölgə yerləşir. 
Bölgə dünyanın ən böyük çayı olan Amazon çayının hövzəsində yerləşir. Amazon çayının uzunluğu 6400 км km təşkil edir (Braziliya Milli Kosmik Araşdırmalar Mərkəzinin hesablamalarına görə isə bu rəqəm 6992-dir). Hövzəsinin sahəsi 7180 min км²-dir. Çay And dağlarından başlanğıcını götürərək mənsəbdə 100 min km2-dın artıq sahəyə malik delta əmələ gətirərək Atlantik okeanına tökülür. Çayın çoxlu sayda qolları vardır. Onlardan təxminən 20-inin uzunluğu 1500 m-dək uzunluğa malikdirlər. Ən böyük qollarından Jurua, Madeyra, Tapajos, Şinqu, Tokantins, İsa, Japura, Riu-Neqru və s. göstərmək olar. Çayın böyük bir hissəsi Braziliyaya məxsusdur. Boliviya, Peru, Ekvador və Kolumbiya ərazilərindən isə çayın qərb hissəsindəki qolları axır. 

 Amazon meşələri “planetin ağciyərləri” adlanır. İqlimi tropik rütubətlidir. Amazon meşələrində məskunlaşma təxminən 11 min il bundan əvvəl başladı və bu arxeoloji ekspedisiyaların nəticələri ilə sübuta yetirilir. İlk böyük qəbilələrin məskənləri 13-cü əsrin əvvəllərində meşə ilə çayın sərhəd zolaqlarında əmələ gəlməyə başladı. Avropalıların ayağı yalnız 16-cı əsrin ortalarında Amazon torpaqlarına dəydi. İlk bura gələn isə Amazonun adını tarixə yazdıran Fransisko Orellana olmuşdur. Əfsanəyə görə, Avropalılara Latın Amerikasının bu geniş ərazisinə bu adını verməyə o səbəb oldu ki, ekspedisiya əsnasında İspaniyalılar bir vəhşi tayfanın qadınlarının məhz qədim yunan mifologiyasındakı "Amazon" qadınları kimi döyüşkən mübariz olmaları idi. 
Amazonun şiddətli qonaqpərvərliyi Amazonu tədqiqatçılar heç vaxt qonaqpərvər bir yer kimi hesab etməmişdi. Bu torpaq çox sayda çağırılmamış qonağın həyatına son qoyub; bəziləri yerli qəbilələrin qurbanı olub, bəziləri tropik xəstəliklərə tutularaq canını verib, bəziləri isə insan ayağı dəyməyən sıx cəngəlliklərdə yolunu itirərək, yemək və ya içməli su əldə edə bilmədiyinə görə ölmüşdür. 

Amzonda elmi kəşflər 
Bununla yanaşı, ərazinin öyrənilməsi ilə bağlı elmi işlərin aparıldığı illərdə bir çox həqiqətən qiymətli kəşflər edilmişdir. Belə ki, məsələn, Amazonda rezin ağacının böyük ehtiyatları tapılmışdır. Buradakı 40 mindən çox bitki aşkar edilmiş və araşdırılmışdır ki, bunların bir çoxu nadir xüsusiyyətlərə malikdir və ciddi xəstəliklərlə kömək edə biləcək bahalı dərman preparatlarında istifadə olunur.
Bald uakari

Amazon çayı həm də qədim dövrlərdən qalma piraniya balıqlarına da sahiblik edir. Bəzi mənbələrdə bu vəhşi balıqların timsaha kütləvi şəkildə hücum edib onu yedikləri də deyilir. Yaxın illərdə isə, hətta meşənin dərinliklərində sivilizasiyadan tamamilə təcrid olunmuş qəbilə ictimai quruluşunda yaşayan insanlara belə rast gəlinmişdir. Onların müasir həyatla heç bir əlaqəsi olmadığından, tədqiqatçılar nə onlarla, nə də onların yaşadığı yaxın ərazilərlə bağlı araşdırma aparmamaq qərarına gəlmişlər. Çox təəssüflər olsun ki, bu cür zəngin təbiət günü-gündən məhv olmaqdadır. İnsan oğlunun əli dəydiyi yerdə mütləq nəsə baş verməlidir. Elə bu meşəlik ərazilərin də hər keçən gün azalması dünyada oksigen ehtiyatlarının da xeyli miqdarda azalmasına, əvəzində karbon qazlarının çoxalmasına gətirib çıxarır. Braziliyanın xarici dövlətlərə xeyli miqdarda borcu olduğundan o, borcun ödənilməsi üçün meşəliklərin qırılıb satılmasını çıxış yolu kimi görsə də, bir çox dövlətlər, habelə yaşıllığın qorunması üzrə ixtisaslaşmış təşkilatlar buna ciddi cəhdlə qarşı çıxır. Amazon meşələrini əhatə edən mif və əfsanələr, bir çoxları üçün bir ilham mənbəyidir - filmlər çəkilir və bu yerlər haqqında kitablar yazılır.
Silahlı (güllə) qarışqa

[full-post]

İtlər ulaşır və mal-qara mələşirsə, siçanlar küçələrdə qaçışır və naqqa balıqları sudan kənara sıçrayırsa… diqqətli olun! 

Bir çox ölkədə zəlzələqabağı qarışqa, uzunquyruq tutuquşu, siyənək balığı və yak kimi birbirindən fərqlənən heyvanların özlərini çox qəribə apardıqları qeydə alınmışdır. Xəbər verildiyi kimi, Çində, Yaponiyada, Birləşmiş Ştatlarda, Qvatemala və İtaliyada heyvanların qəribə davranışına zəlzələdən bir həftə, bir neçə saat və hətta bir neçə dəqiqə qabaq təsadüf edilmişdir. Müşahidə edənlər göstərirlər ki, toyuqlar hinə, donuzlar donuzluğa girmək istəmirlər; malqara yazıq-yazıq mələşir və otlamırlar; itlər ağızağıza verib ulaşaraq şəhəri başlarına götürürlər; siçanlar gizləndikləri yerlərdən çıxıb qorxmadan otaqlardan keçib-gedirlər; naqqa balığı sudan kənara tullanır; atlar kişnəyir, uçunur və vəhşi kimi ağılın içərisində qaçışırlar; ilanlar qış yuxusuna getdiyi yuvalardan sürünüb çıxır və buzun üstündə donub ölürlər. Son vaxtlar heyvanların davranışından istifadə edərək təbii fəlakətləri qabaqcadan müəyyənləşdirməklə maraqlanan rus alimləri məlumat verirlər ki, titrəyiş və tufandan qabaq xərçənglər quruya çıxır, qarışqalar yumurtalarını yığıb kütləvi halda köçür, qırqovullar həyəcanla qaqqıldaşırlar. Daha sonra bir geofizik bildirir ki, ola bilsin, insan da təbii fəlakəti xəbər verən mexanizmə malikdir; belə ki, bir əraziyə aid tibbi hesabatlarda kardioqramları normal olan xəstələr arasında ürək ağrısından şikayətlənənlərin sayı həddindən artıq çoxaldığı göstərilir. İki aydan sonra zəlzələ bu rayonu xarabaya çevirmişdir və ürək ağrıları da yox olmuşdur (bəlkə, xəstələr ölmüşdür?). 1964-cü ildə, Alyaskada güclü zəlzələ baş verən ili, boz ayılar vaxtından iki həftə tez qış yuxusundan oyanmış və təpəliklərə yön almışlar. 1975-ci ildə Kaliforniyanın Oroville əyalətində, Sakramentodan səkkiz mil şimal-qərbdə Rixter şkalası ilə 6 bal gücündə zəlzələ baş verdi. İki gün sonra burada olmuş bir müxbir zəlzələ zamanı və hadisədən bir neçə həftə əvvəl ev heyvanlarının qeyri-normal davranışları haqqında eşitdiyi söhbətlərdən heyrətə gəlmişdi. 
1976-cı ildə İtaliyanın şimal-şərqindəki Friumidə baş vermiş zəlzələnin nəticələrini öyrənmək üçün Berlindən, Maks Plank adına İnstitutdan bir tədqiqatçı da gəlmişdi. O burada olarkən heyvanların davranışı haqqında çox qəribə hekayətlər eşitdi; məsələn, toyuqlar tara çıxmaq istəməmiş, mal-qara tövlələrdə çaxnaşmaya düşmüş, siçan və siçovullar yuvalarını tərk etmiş və pişiklər o ərazidən kənara qaçmışlar. Nəhayət, bir nəfər san-fransiskolu evdə saxlanılan öküz qurbağalarının qəribə davranışından danışaraq qeyd edir ki, iki həftə əvvəl onların hərəkətləri tamamilə dəyişmişdi… Bir bazar günü isə o, qurbağaların fəallaşdığını və həmişəkindən daha tez-tez tullandıqlarının şahidi oldu. Səhərisi eşitdikləri onu heyrətdə qoydu: günorta cavan qurbağalar ucadan quruldayır, saat əqrəbi istiqamətində dövrə vurub üzürdülər. Axşam saat 7.45- də körfəzin ərazisində Rixter şkalası ilə 4,7 bal gücündə zəlzələ oldu. Adi halda yalnız yaşlı qurbağalar quruldayır. Erkəklər nəsilartırma dövründə və hərdənbir tufanqabağı, dişilər isə onları tutanda və ya narahat edəndə səs salırlar. Bir sözlə, adətən, cavan qurbağalar quruldamır və ola bilsin ki, bu, məlum olmayan fiziki hadisənin təsiri nəticəsində baş verir. Hesabatlarda göstərilən faktlar məkan və zamanca bir-birindən nə qədər fərqlənsə də, onlarda ümumi cəhətlər vardır: heyvanlarda həssaslıq, səsçıxartma, narahatçılıq artır və daha çox hərəkətdə olurlar. Bu da çox vaxt miqrasiya etməklə nəticələnir. Çin Xalq Respublikasında yaranmış rəvayətlər təbiətcə əfsanəyə oxşasa da, onlara ciddi yanaşmağa dəyər. Çində fermerlər və kənd əhalisi arasında yayılmış xüsusi kitabçalarda heyvanlar üzərində necə müşahidə aparmaq üçün təlimatlar verilərək göstərilir ki, hər bir ailə bu işə qoşulsa, «zəlzələlərə qarşı xalq müharibəsi» qalib gələ bilər. Çinin hökumət orqanları bildirir ki, son illər 25-ə qədər zəlzələnin yeri və vaxtı qabaqcadan aşkar edilmişdir. Zəlzələni qabaqcadan xəbər vermək ev heyvanlarının qəribə davranışına əsaslanır. Odur ki, bu sahədə müşahidə aparmaq üçün nə xüsusi hazırlıq və nə də texniki cihazdan istifadə etmək lazımdır. 1975-ci il fevralın 4-də Haiçenq şəhərində baş vermiş zəlzələni qabaqcadan xəbər vermələri ilə çinlilər xüsusilə fəxr edirlər. Şəhər tamamilə dağılmışdı; zəlzələnin episentrinin ətrafında milyon nəfərə yaxın adam yaşasa da, əhali qabaqcadan köçürüldüyündən, ölənlərin sayı çox az olmuşdur. Qış yuxusuna getmiş ilanların dekabrın ortalarında öz yuvalarından çıxıb, buz üzərində donub ölmələrinin aşkar edilməsi diqqəti ən çox cəlb edən xəbərdarlıqlardan biri oldu. Əsas təkanlar baş verməmiş aydan qabaq «yüzlərlə, minlərlə» adam heyvanların qəribə davranışı haqqında məlumat verdiklərindən zəlzələ həyəcanı daha da artırdı; zəlzələnin episentrində məskunlaşmış bu adamların dedikləri sonra özünü doğrultdu… Kaliforniya Texnologiya İnstitutunun bir geofizik əməkdaşı qeyd edir ki, yerin deformasiyaya uğraması, su səviyyəsinin aşağı düşməsi və yerin geomaqnit sahəsinin dəyişməsi kimi fiziki hadisələr zəlzələni qabaqcadan müəyyənləşdirməyə köməklik göstərir. Haiçenq zəlzələsinin baş verəcəyi qabaqcadan aşkar edilmişdi. Lakin çinlilər 1976-cı il iyunun 28-də baş vermiş dağıdıcı zəlzələnin verəcəyi ziyanı azaltmaq üçün heç bir tədbir görə bilmədiklərindən, Tanqşan kimi böyük şəhər yerlə yeksan olmuş və təqribən 850 minə qədər adam ölmüşdür. Çində heyvanların qeyri-normal davranışı ilə zəlzələnin baş verə biləcəyi arasındakı əlaqənin üç min illik tarixi vardır. XYII əsrdə Yaponiyada belə bir rəvayət vardı: nəhəng naqqa balıqları yerin altında öz iri gövdələrini tərpətməklə zəlzələ yaradırlar… Görünür ki, bu xalq rəvayətinin müəyyən əsası varmış. Naqqabalığı, adətən, suyun dibində yaşayır; lakin zəlzələqabağı bu balıqların sudan qırağa sıçradıqlarına təsadüf etmişlər… Bu onu göstərir ki, balıqlar, təhlükəsizlik xatirinə sualtı relyefdən uzaqlaşırlar. 1930-cu illərdə Yaponiyada bir-birinin ardınca xeyli zəlzələ baş verdi; bu ərəfədə alimlər naqqabalığının zəlzələni qabaqcadan xəbərvermə hissiyyatını sınaqdan keçirmək imkanı tapdılar. Asamuşi Dəniz Bioloji Stansiyasında işləyən iki tədqiqatçı alim mexaniki təsir və ardıcıllıqla baş verən zəlzələ ilə naqqabalığının hissiyyatı arasında bir əlaqə olduğunu aşkar etmişlər. Naqqabalıqlarını yerli körfəzdən götürülmüş su ilə dolu akvariumlara salmışlar. 
Tədqiqatçılar akvariumları taxta stulların üstünə qoymuş və gündə üç dəfə taqqıldatmışlar. Onların apardıqları tədqiqatlar göstərmiş ki, naqqabalıqları taqqıltıya reaksiya vermirlərsə, deməli, yer tərpənməsi baş verməyəcəkdir. Əgər naqqabalıqları zəlzələnin baş verəcəyini hiss edib sudan havaya tullanırlarsa, deməli, altı-səkkiz saatdan sonra zəif zəlzələ olacaqdır. Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, naqqa balığının zəlzələ olacağına verdiyi reaksiya 80 faiz özünü doğruldur. Naqqa balıqları ən zəif titrəyişə belə həssasdırlar… Yaponların apardıqları sonrakı eksperimentlərdə naqqabalığının elektrik sahələrində həssaslığı yoxlanmışdır. Akvariumlara elektrodlar salınmış və balığın ətrafında elektrik sahələri yaradılaraq ona təsir göstərilmişdir. Naqqabalığının mikroamper qədər ani elektrik dəyişmələrinə belə həssas olduqları aşkar edilmişdir. Beləliklə, yerin elektrik sahəsində əmələ gəlmiş dəyişiklik zəlzələ hadisəsinin göstəricisi kimi çıxış edə bilər. 1930-cu illərdə başqa bir yapon alimi Tokionun cənub-şərqində, İzu əyalətində balıq ovu ilə seysmik fəallıq arasındakı əlaqəni tədqiq etmişdir. 6 illik məlumatı diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra o, belə qənaətə gəlmişdir ki, karankas balığının bol ovu ilə seysmik fəallıq arasında sıx əlaqə vardır. Onun zənnincə, seysmik təkanlar balıq ovlanan sahələrə daha çox balıq gəlməsinə və miqrasiya edən plankton növünün dəyişməsinə səbəb ola və ya da dəniz yatağının deformasiyası nəticəsində dəniz suyunun kimyəvi tərkibinə təsir göstərə bilər. 1933-cü ildə böyük Sanriku zəlzələsindən bir gün əvvəl bir yapon ixtioloqu dənizin yuxarı qatlarında məskunlaşmış stavrida balıqlarının mədəsində dərinliklərdə yaşayan diatomlara rast gələndə çox təəccüb etdi. Zəlzələdən üç gün sonra sardina balıqları öz mədələrini yenə də yuxarı qatlarda yaşayan planktonlarla doldurmuşdular. Bundan başqa, zəlzələlərdən bir neçə saat sonra dərinliklərdə yaşayan nadir balıqların tutulması belə bir inam yaradır ki, dəniz yatağında baş verən seysmik qasırğalar dərinlik sakinlərinin yuxarı qatlara miqrasiya etməsinə səbəb olur… Çin alimləri göyərçinlərin zəlzələni qabaqcadan xəbər verə bilmə imkanlarını Pekində sınaqdan keçirmişlər. Onlar göstərirlər ki, göyərçinin ayaqlarındakı xırda ellipsoid hissəciklər bir mikrondan da kiçik amplitudalı titrəyişlərə həssasdırlar. Bu xırda hissəciklər bir-birinə əsəb telləri ilə bağlıdır. Zəlzələ xəbərvericilərini bu hissəciklərin aşkar edə bilməsini eksperiment yolu ilə müəyyənləşdirmişlər; belə ki göyrəçinlərin bəzilərində hissəcikləri birləşdirən əsəb telləri kəsilmiş, bəzilərində isə onlar toxunulmamış qalmışdı. Əl vurulmamış quşlar 4 bal gücündə olacaq zəlzələdən qabaq dəli kimi uçmuş, əsəb telləri kəsilmiş quşlar isə zəlzələdən xəbər tutmadığından sakit qalmışlar… 
Heyvanların öz həyatları boyunca güclü seysmik təsirlərə məruz qala bilməsi ehtimalı həqiqətdən uzaqdır; odur ki, onlarda zəlzələ siqnallarını aşkar etmək üçün xüsusi sistemlərin inkişaf etdiyini demək çətindir. Güman ki, zəlzələ hadisəsinin xəbərvericilərini heyvanlar ətraf mühitdə baş verən gündəlik dəyişikliklər haqqında məlumat yığan hissiyyat detektorlarının vasitəsilə aşkar edirlər. Tutaq ki, xüsusi zəlzələ detektorları mövcud deyildir və aşkaretmə hiss orqanlarının vasitəsilə həyata keçirilir; onda qarşıya belə bir sual çıxır: heyvanların reaksiya verdiyi əsas oyadıcı fiziki hadisə nədir? Bunu da yadda saxlamaq lazımdır ki, ayrı-ayrı zəlzələlərin doğurduğu fiziki hadisələrin komponentləri heç də həmişə eyni olmur. Zəlzələlər həm də fərdi xüsusiyyətlərə malikdir; bu fərdi xüsusiyyətlər özünü səs dalğalarında, havanın təzyiqində, yerin deformasiyaya uğramasında, elektrik keçiriciliyində, elektromaqnit sahələrində, elektrostatik boşalmalarda, qaz yayılmalarında, qrunt suyunun səviyyəsində və temperaturda göstərir. Onlar boşalma müddətinə, tezlik, davamlılıq və gücünə görə də fərqlənirlər. Baş verən fiziki dəyişikliklər çox vaxt elə kiçikölçülü olur ki, bunu yalnız heyvanlar hiss edə bilirlər. Belə dəyişiklikləri aşkar etmək üçün heyvan qarmaqarışıq «səs» fonunda zəlzələ siqnalını, güman ki, süzgəc sistemindən keçirməlidir. Bundan başqa, heyvanların zəlzələyə reaksiya verməsi ilin fəslinə, günün vaxtına, yaşa və təcrübəyə görə də fərqlənir. Heyvanların aşkaretmə qabiliyyəti və zəlzələqabağı baş vermiş fiziki hadisələr haqqında mükəmməl biliyimiz olmadığından, heyvanların nəyi hiss etdiklərini biz yalnız zənn edə bilərik… Yerin geomaqnit sahəsi qamma adlanan vahidlərlə ölçülür. Bir qamma ümumi orta yer sahəsinin 50 mində birinə bərabərdir. Yer səthinin geomaqnit sahəsi müxtəlifdir. Heyvanların zəlzələyə qarşı həssaslığını müəyyənləşdirərkən yadda saxlamaq lazımdır ki, adi gündəlik yemlənmə zamanı onların məruz qaldıqları maqnit sahələrinin fərqi bir neçə yüz qammaya qədər olur. Güman ki, gündüz yerin maqnit sahəsi və günəş küləyində yüklənmiş hissəciklər arasındakı qarşılıqlı təsirin nəticəsindən yaranmış otuz-əlli qamma xeyli çoxdur. Belə ki zəlzələlərdən qabaq yerin maqnit sahəsində qeydə alınan bir-on qamma dəyişmələr normal sayılır. Bu normal dəyişmələrin amplitudası kiçik olsa da, biz onun tezliyini bilmirik. Maqnit sahəsində baş verən dəyişiklikləri heyvanların aşkaretmə bacarığına aid aparılmış tədqiqat işlərinə nəzər salaq. Onu da xatırladaq ki, bu cür aşkaretmənin hansı hiss orqanı ilə yerinə yetirildiyi hələ də bizə qaranlıq qalır. Tədqiqat cihazlarının köməyi ilə maqnit sahələrini dəyişdirmək mümkündür. Nəzarət altında olan heyvanların müxtəlif istiqamətə yönəlməsi, dönməsi və hərəkət etməsi ilə davranışlarında yaranmış dəyişikliklər onların maqnit sahəsindəki dəyişikliklərdən xəbərləri olduğunu göstərir; aparılmış təcrübələr bu və ya digər dərəcədə qabaqcadan xəbər verməyin mümkünlüyü qənaətini yaradır. 1960-cı illərin əvvəllərində Nortuestern Universitetində işləyən bir bioloq müdaxilə yolu ilə dəyişdirilmiş maqnit sahələrinə palçıq ilbizləri, planariya qurdları, protozonlar və meyvə milçəklərinin reaksiya verdiyini qeydə almışdır… 1970-ci illərin əvvəlində Nobel mükafatı laureatı Karl van Frişlə birlikdə tədqiqat aparmış alman alimlərinin işində bal arılarının maqnit sahələrinə həssaslığı öz əksini tapmışdır. Van Friş hələ 1920-ci ildə müəyyənləşdirmişdir ki, bal arıları qida olan yerin məsafə və istiqamətini düşərgə üzvlərinə rəqslərlə xəbər verir. Pətək daxilində günəş bucağına müvafiq olaraq rəqsin istiqaməti ailə üzvlərinə şirə ilə dolu çiçəklərin istiqamətini göstərir; rəqs zamanı qanadçalmanın müddəti məsafəni bildirir. Bu məlumatdan model kimi istifadə edən iki alman tədqiqatçısı «səhv»in nə demək olduğunu müəyyənləşdirə bilmişdir. Rəqsin istiqaməti həmişə bir az yayınsa da, arılar qidanı səhvsiz tapırlar. Aydındır ki, burada günəşin vəziyyəti ilə yanaşı, başqa faktor da iştirak edir. Tədqiqatçılar gündüz yerin maqnit sahəsinin variasiyalarını izləmiş və aşkar etmişlər ki, arıların rəqslərindəki səhvlər maqnit sahələrində baş verən dəyişmələrə uyğun gəlir. Arılar çox kiçik maqnit dəyişmələrini hiss edirlər… Buna baxmayaraq, arıların maqnit detektorları bizə qaranlıqdır. Poçt göyərçinləri maqnit sahəsində baş verən dəyişmələri duyur və dumanlı günlərdə bu məlumatdan orientasiya məqsədi ilə istifadə edirlər. Kornel Universitetində tədqiqat aparan qrup müəyyən etmişdir ki, günəşin vəziyyəti əsas istiqamət göstəricisi kimi çıxış etsə də, göyərçinlər buludlu günlərdə də uğurla uça bilirlər. Göyərçinlərin arxasına bağlanılmış kiçik maqnit parçaları günəşli günlərdə onların uçuşuna təsir göstərmir, lakin buludlu günlərdə istiqamət seçərkən yuvadan xeyli aralanmış quşları çaşdırır və maneçilik törədir. Nyu-York Dövlət Universitetində tədqiqatçılar göyərçinlərə elektrik halqaları qoşaraq yeni istiqamətdə axtarışlar aparmışlar. Quşların bəzilərinin halqalarında cərəyanı saat əqrəbinin əksinə, bəzilərində isə saat əqrəbi istiqamətində yönəltmişlər; bu zaman quşlar birbirlərinin əksinə uçmuşlar. Buradan aydın olur ki, Günəş görünməyəndə maqnit sahəsindən istiqamət göstəricisi kimi istifadə etmək mümkündür. Korneldə aparılmış başqa bir tədqiqatda müəyyən edilmişdir ki, maqnit sahəsində yayınma baş verən kimi tənək quşları öz orientasiyasını dəyişir. Bir Avropa alimi göstərir ki, birəbitdən quşları da maqnit sahəsinə həssasdırlar. Quşlar miqrasiya zamanı istiqaməti fəslə görə olduğu kimi, maqnit sahəsinə görə də seçirlər. Son çöl tədqiqatları, birbaşa olmasa da, laboratoriya tədqiqatlarının nəticələrini bir daha təsdiq edir. Aparılmış axtarışlardan birində gecə miqrasiya edən sərçə dəstəsindən olan quşlar izlənilmiş və onların səmti itirmələri maqnit sahəsindəki pozulma ilə əlaqələndirilmişdir. Tədqiqatçılar ehtiyatla bildirirlər ki, maqnit sahəsində pozulma quşlara, ola bilsin, birbaşa deyil, yerin maqnit fəaliyyətinə görə dəyişən hava nümunələrinin vasitəsilə təsir göstərir. Başqa bir çöl tədqiqatına əsasən müəyyən edilmişdir ki, insanın yaratdığı elektromaqnit sahəsindəki dəyişikliklər gecə miqrasiya edən quşları geri qayıtmağa və yüksəkliyi dəyişməyə vadar edir. Deməli, quşlar elektromaqnit sahəsindəki dəyişikliyi tez aşkar edirlər… Antena sistemini dövrədən açmaq, dövrəyə qoşmaq və cərəyanı dəyişməklə alimlər uçuş yollarını radarla izləmiş və qeydə almışlar. Xətti yollardan ən çox yayınma antena dövrəyə qoşularkən və ya da cərəyan dəyişərkən baş vermişdir… Tədqiqatçılar əmindirlər ki, quşlar bir neçə saniyənin içində alçaqtezlikli elektromaqnit variasiyalarını aşkar edə və yerli elektromaqnit sahəsinin köməyi ilə səmti dəyişə bilirlər. Beləlilklə, toplanılmış dəlillər göstərir ki, quşlar maqnit sahələrindəki kiçik dəyişmələri hiss etməyə qabildirlər. Kornel Universitetində poçt göyərçinləri üzərində təcrübə aparmış biheverist Uilyam T. Keton əmindir ki, eksperiment araşdırmalar quş və arıların yer sahəsinin amplitudundan zəifölçülü dəyişiklikləri aşkar etməyə qabil olduqlarını üzə çıxarda bilər. Daha sonra Keton göstərir ki, poçt göyrəçinləri havanın təzyiqində baş verən kiçik dəyişikliyi duyur və həm də tamamilə alçaqtezlikli səsləri – zəlzələləri müşayiət edən fiziki hadisələri aşkar edə bilirlər.
Quş və arıların öyrənilməsi onların zəlzələlərə olan həssaslığını üzə çıxarmağa yönəldilməsə də, gələcəkdə bu istiqamətdə axtarışlar aparılmasının bəhrə verəcəyinə ümid bəsləmək olar. Balıqların hissi qavrayışına aid aparılmış son tədqiqatlar da zəlzələni qabaqcadan hiss etməyin öyrənilməsinə yönəldilməmişdir. Buna baxmayaraq, quş və arılar kimi, balıqlar da zəlzələ xəbərvericilərinə cavab verə biləcək hissi qabiliyyətə malik olduqları aşkar edilmişdir. Balıqlar yan xətt sistemi adlanan xüsusi sensor orqana malikdirlər; o, balığın bədəninin yanları ilə aşağı uzanan kanallardan ibarətdir. Sensorlar ətraf suların hərəkətində baş verən dəyişiklikliyi və alçaqtezlikli titrəyişləri aşkara çıxarır. Balıqların bəzilərinin sensorlarında başqa bir funksiya, elektroqavrayış da inkişaf etmişdir. Bu maraqlı atribut elektrik gərginliyində baş verən çox zəif dəyişikliyi üzə çıxarır. Balıqlar öz bədənlərinin ətrafında sabit bioelektrik sahələr əmələ gətirir. Bəzi dəniz heyvanları bu sahələrə həddindən artıq həssasdırlar. Məsələn, köpək və skat balıqlarının Lorenzin ampulu adlanan kiçik kisəyəbənzər reseptorları vardır. Şikar axtararkən onlar bu reseptorlardan istifadə edirlər. Böyük dəqiqliklə aparılmış bir sıra təcrübələr göstərir ki, görmə, kimyəvi və mexaniki siqnallar olmadan da köpək və skat balıqları qumun altında gizlənmiş kambala balığını bioelektrik sahəyə əsasən aşkar edə bilir… Heyvanların çoxunun zəlzələləri müşayiət edən müxtəlif xəbərverici fiziki hadisələrə həddindən artıq həssas olmaları bir faktdır; lakin zəlzələlərin proqnozunu vermək üçün bundan necə istifadə etmək məsələsi həll olunmamış qalır. Reaksiya əmələ gətirən oyadıcını öyrənmək mümkündürmü? Bunu qəbul edən həssas cihazlar icad edə bilərikmi? Xəbərverici hadisələr əsas təkanlardan kifayət qədərmi qabaq baş verir? Bu cür cihazlarla belə, uzunmüddətli proqnoz vermək və bunun əsasında çoxlu miqdarda əhalini köçürmək mümkündürmü? Bu suallara yalnız gələcək axtarışlar cavab verəcəkdir.

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti

Evelin Şaf  «Nəcrl histori» jurnalı, № 9, 1977 (ABŞ)
İngilis dilindən çevirəni: Zahid Əhmədov

1

2017-ci ilin oktyabr ayında AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutunun əməkdaşları – c.e.d. H.Xəlilov, g.m.f.e.d. R.Fətəliyev və tarixçi-araşdırmaçı, həvəskar coğrafiyaçı C.Qasımov tərəfindən Zəyəm çayının sağ qolu Abdal çayı üzərində aşkar edilməsi iddia olunan şəlalələr kaskadı və ətrafının öyrənilməsi məqsədilə ilkin çöl-tədqiqat işləri aparılmışdır.
Abdal şəlalələri kaskadı Tovuz rayonunun Çobansığnaq kəndindən 3 km şimalda, Sığnaq dağının (Sıcıx d.-1472 m) şərq yamacında, onun zirvəsindən təqribən 1 km məsafədə eyniadlı çayın dərəsində yerləşir. Çay dərəsinin meyilliyi çox yüksək, yamacları dik və sıx meşəlikdir. Çayın kəsib keçdiyi vulkanik mənşəli sərt qayalar dərəboyu piyada hərəkəti çətinləşdirir və bəzən mümkünsüz edir. Bu səbəbdən dərə insan ayağı dəyməyən yerlər təəssüratı yaradır və onun sağ və sol suayırıcılarının yastı yalları boyu yerləşən kəndlərin (Çobansığnaq, Sarıtala, Ağcaqala və s.) sakinlərinin böyük əksəriyyəti bu şəlalələrin mövcudluğundan tam xəbərsizdir. İlk dəfə olaraq, C.Qasımov bu dərənin və şəlalələrin özəlliklərini foto-video materiallarla internet saytlarında ictimaiyyətə açıqlamış və videosüjeti bu yaxınlarda Coğrafiya İnstitutuna da təqdim etmişdir. Topoqrafik xəritələrdə rəsmi adı Kilsəsuyu olan Abdal çayı Tovuz rayonunun dağlıq hissəsində, Zəyəm çayının orta axınında yerləşən kiçik bir dağ çayıdır. Mənbəyni cənubda Haçaqaya (2120,5 m) və Dondar (2017,7 m) dağlarının yamaclarındakı bulaqlardan götürərək, əvvəlcə şimal, sonra isə Sığnaq dağını keçərək şimal-qərb istiqamətində axıb, Zəyəm çayına tökülür. Çayın uzunluğu təxminən 14 km, mənsəbinin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü isə 690,0 m-dir. Qısa məsafədə çayın 1300 m-dən çox düşməsi, onun yatağının meyillilik dərəcəsinin xeyli yüksək (90-100‰) olmasını şərtləndirir. Bu da ərazinin erozion-denudasion xarakterli cox mürəkkəb relyefə malik olduğuna dəlalət edir və şəlalələrin əmələgəlməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Çöl tədqiqatı zamanı Abdal çayı üzərndə şəlalələr kaskadının mövcudluğu təsdiqləndi, onların koordinantları və iki ən xarakterik şəlalənin ilkin parametrləri müəyyənləşdirildi, çay dərəsinin və ətraf ərazinin relyef xüsusiyyətləri, şəlalələrin əmələgəlmə səbəbləri və onların turizm əhəmiyyəti araşdırıldı, yuxarıdan dron vasitəsilə foto-video çəkilişlər aparıldı Abdal çayı hövzəsinin ərazisi geomorfoloji baxımdan Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının orta və alçaqdağlıq qurşağın təmasında, Şəmkir antiklinor quruluşlu qırışıqlı-qaymalı tektonik-maqmatik mənşəli günbəzvarı massivlə təmsil olunmuş eyniadlı morfostrukturun şimal-qərb hissəsində yerləşir. Səthi sıx erozion-denudasion dərələr ilə kəskin parçalanmış mürəkkəb - qayalıq relyefə malikdir. Şəlalələrın əmələ gəldiyi çay dərəsi mürəkkəb litoloji-petroloji tərkibli və tektonik dislokasiyaya məruz qalmış vulkanik və qismən də vulkanik-çökmə süxur kompleksləri üzrə formalaşmışdır.
Belə ki, şəlalələr burada, əsasən, Mezozoy erasının Yura dövrünün Erkən Bayos əsrinin vulkanoklastları və lavalarından, Son Bayos əsrinin kvars-plagioporfirləri və onların tuflarından, tuf-brekçiya və tufkonqlomeratlarından təşkil olunmuş, aşınma və denudasiya proseslərinə müxtəlif dərəcədə məruz qalan süxur qat və laylarını uzunluğayaxın (meridional) istiqamətdə kəsib-keçən tektonik çat (qırılma) boyu həmin süxurları kəsmiş çay dərəsində əmələ gəlmişdir. Burada şəlalələr ərazini təşkil edən süxurların laylı olması ilə yanaşı, Şəmkir günbəzvarı massivini, o cümlədən də Abdal çayı dərəsini ümumqafqaz (enliyəyaxın) istiqamətdə kəsib-keçən tektonik çatlar boyu həmin süxur qatları bloklarının pilləvarı gömülməsi nəticəsində formalaşmışdır. Abdal şəlalələri kaskadı müxtəlif hündürlüklü 8 şəlalədən ibarətdir, lakin onlardan yalnız ikisi daha hündür və estetik baxımdan daha cəlbedicidir. Çayaxarı istiqamətdə yuxarıdan birinci şəlalənin hündürlüyü təxminən 20, sonuncununku isə 15 metrdir. Bu şəlalələr 1:100000 miqyaslı topoqrafik xəritədə qeyd olunmayıb, lakin 1:25000 miqyaslı xəritədə birinci şəlalə əks olunsa da, hündürlüyü cəmi 3 m qeyd edilib ki, bu da onun ancaq başlanğıc hissəsinə aiddir. Şəlalələr adsızdır, lakin onları ictimaiyyətə ilk dəfə açıqlayan C.Qasımov birinci şəlaləni “Cəlaləddin”, sonuncunu isə “Soltan” adlandırmışdır. Bununla yanaşı, coğrafi obyektlərə adların verilməsi 2007-ci ildə qəbul edilmiş “Coğrafi obyektlərin adları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimləndiyindən oradakı prosedur qaydalarının nəzərə alınması məqsədəuyğun hesab edilir.

Şəlalələrin ətraflarında çoxlu sayda müxtəlif təbiət və tarixi-memarlıq abidələrinin mövcudluğu və eləcə də ərazinin təbii şəraitrinin xeyli əlverişli olması və zənginliyi burada rekreasiya-turizm sənayesinin inkişafına mühüm zəmin yaradır. Bunları nəzərə alaraq, həmin şəlalələrin təbiət abidəsi kimi Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən qeydiyyata alınması və gələcəkdə bu yerlərə eko- və geoturizm üzrə marşrutların salınması məqsədəuyğun olardı. Bu əsrarəngiz şəlalələrin geniş ictimaiyyət üçün açıqlanması yalnız Tovuz rayonunun deyil, eləcə də Azərbaycan coğrafiyasının və turizm potensialının inkişafına dəyərli bir töhfədir. 

AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
Hüseyn Xəlilov coğrafiya elmləri doktoru, 
Rəşid Fətəliyev geologiya-mineralogiya elmləri namizədi, 
Cəlaləddin Qasımov tarixçi-araşdırmaçı.

1

Coğrafiya Yer kürəsinin təbiətini və təsvirini öyrənən elmlərdən biridir. Fiziki və iqtisadi coğrafiya onun əsas sahələridir. İlk coğrafiyaçılar səyyah və dənizçilər hesab edilir. Buna görə də Ceyms Kukun səyahətlərini coğrafiya elminin töhfələri adlandırmaq olar. 
Böyük coğrafi kəşflərin tarixinə nəzər salanda demək olar ki, orda dənizçi və səyyahların imzalarına daha çox rast gəlmək olar. Birbaşa, onlar bu kəşflərin müəllifi idilər. Kapitan Ceyms Kuk — ingilis dəniz səyyahı, və bütün materiklərə ayaq basan ilk insan olub.

Ceyms Kuk məşhur ingilis səyyahıdır o, muzdur-icarədar ailəsində anadan olub. 7 yaşından atası ilə birgə işləməyə başlayan Ceyms yazmağı, oxumağı 13 yaşında öyrənib. Artıq 17 yaşı olanda kiçik bir balıqçı qəsəbəsində ticarət qulluqçusunun şagirdi kimi işləyir. Elə ilk dəfə dənizi də burada görür. Böyüdükcə o, dənizi daha da sevməyə başlayır, gəmilərdə bir çox vəzifələrdə kömür daşıyan kapitan köməkçisi kimi fəaliyyət göstərir, eyni zamanda təhsili ilə yaxından məşğul olur. Gəmi ilə Hollandiya, Norveç və digər ölkələri dolaşır. Biliyi dərrakəsi ilə böyük addımlarla irəlləyən Ceyms leytenant rütbəsinə qədər yüksəlir.

Kuk 1768-1771-ci illərdə «İndevor» gəmisinin ekspedisiyasına başçılıq edir. O, Cənub materikinə çıxmalı və Britaniya imperiyası üçün yeni torpaqlar işğal etməli idi. «İndevor» 1768-ci ilin avqustunda Plimutdan yola düşür. Növbəti ilin iyununda o, Taiti adasına çatır və burada səma cisimlərinin planlaşdırılan müşahidəsini aparır. Əsas tapşırıq yerinə yetirilsə də Kukun sərəncamında xüsusi gizli məktub da var idi. O, sirli cənub torpaqlarını axtarıb tapmalı idi. Bu 
qitənin axtarışı onu hələ 1642-ci ildə Abel Tasman tərəfindən kəşf edilmiş Yeni Zelandiyaya gətirdi.
Burada Kuk yerli əhalinin-maorilərin vaxtı ilə holland tədqiqatçılarına göstərdikləri düşmən münasibətlə rastlaşır. İngilislər belə qarşılanmaya hazır olduqlarından bu dəfə qurbansız ötüşürlər. Kuk Yeni Zelandiyanın sahilboyu ərazilərini tədqiq etməyi qərara alır. Şimal adasında 4 ay, Cənub adasında isə 7 həftəlik tədqiqat işlərindən sonra bu torpağın olduqca gözəl bir xəritəsi çəkilir. Növbəti 4 ayı Kuk daha şimala- “Yeni Qrenlandiya” adlanan əraziyə çatmağa sərf edir. Dənizçi gələcək Avstraliyanın sahil xətlərinin xəritəsini tərtib edir. 

Nəhayət «İndevor» Avstraliyanın şimal qurtaracağına gəlib çatır. Gəmi tez-tez məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşir. Lakin gəminin heyətinin və kapitanının ustalığı bu təhlükəni dəf edir. Yalnız bir dəfə tale onların üzünə pis baxır, gəminin gövdəsi sualtı qayaya toxunaraq zədələnir. Onun təmiri 7 həftə çəkir. 

İngiltərəyə qayıdarkən onu xalq tərəfindən təntənə ilə qarşılanma, kralla görüş və rütbəsinin artırılması gözləyirdi. 1771-ci il iyulun 13-də «İndover» Plimuta çatdı. Tropik qızdırma 31 nəfərin həyatına son qoysa da, düzgün qidalanma nəticəsində bir nəfər də olsun xəstəliyə tutulmamışdı. Bu nailiyyətlərinə görə Kuka I dərəcəli kapitan rütbəsi verirlir.

Ceyms Kuk 1776-1779-cu illərdə «Revolyuşen» və «Diskoveri» adlı gəmilərlə üçüncü dəfə Sakit okeana səyahətə çıxır. Bu səyahət zamanı o, Havay adalarını, Alyaska adasının şimalında Prins-Vilyam, Kuk, Bistol və Norton körfəzilərini kəşf edir. Havay adalarına qışlamaq üçün qayıdan Kukun taleyi faciəli olur; havayalılar tərəfindən öldürülür və yeyilir.

Qütb səyyahı olan Henri Vorsley, heç bir yardım olmadan Antraktida materikini keçən ilk adam olmaq istəyir.
Antarktida 80 gündə tək başına keçmək üçün hazırlıqlarını davam etdirən Hernri Vorsley səyahətinin təhlükəli və uzun sürəcəyini bildirib.

Henrinin hədəfi Cənub qütbündə Antarktida materikinin düz mərkəzinə, heç bir texnikadan istifadə etmədən piyada keçməkdir.Əgər o, bunu edə bilsə tarixdə cənub qütbünü piyada çatan ilk insan olacaqdır.Bunu 55 yaşlı keçmiş ingilis kapitanı Henri bildirir.


 Antarktida çox adam gedib. Sizin səfərinizin onlardan fərqi nə olcaqdır ?

 Amundsenin və Skotun [1911-də] Cənub Qütb nöqtəsinə çatmasından bu yana Antarktida keçən kəşfiyyat səfərləri həyata keçirildiyi doğrudur. Amma bunların hamısı traktorlarla, itlərlə, havadan ərzaq və yanacaq atma kimi dəstək və yardımlardan istifadə etməklə ediblər. 
2010 -cu ildə Cecilie Skog və Ryan Waters heç bir kömək olmadan cənub qütbünə çatıblar.Amma onlarda 2 nəfər idilər.Mən isə bunu tək edəcəm.


Bəs 1996-97 ci illərdə Norveçli səyyah Brge Ousland tək başına Antarktidaya , cənub qütbünə gəlib çatan ilk insan olmasına nə deyirsiniz?

Bəli , ona hörmətim böyükdür.Çox uğurlu bir nəticə görsədib.Üstəlik ondan gedəcəyim marşurut barədə çoxlu informasiya almışam.Amma oda xizəyi daratmaq üçün paraşütdan istifadə etmişdir.R.Skotda itlərdən və yanacaqdan istifadə etmişdir.Mən isə bunların heç birindən istifadə etməyəcəm !

Günümüzdə Antarktidaya heç bir vasitə olmadan səfər etməyin bəşəriyyət üçün faydasının nə olduğunu sualına isə Henri cavab olaq bildirib ki, mən uzun illər hərbiçi olmuşam və həmişə çalışmışam ki lider olum.Üstəlik bu səfərdən toplanacaq vəsaiti xeyriyyə cəmiyyətinə verəcəyini bildirib.
Antarktidaya Tək Başına Gedəcək Adam


Cənub Qütbünə ilk səfəriniz 2007-ci ildə etmisiniz və həmin vaxt 48 yaşındaydınız. Hazırda 55 yaşındasınız. Niyə bu qədər gözləməli oldunuz?

Tez-tez keçmişi düşünürəm və bu lənətə gəlmiş cənub qütbünü 20 bəlkədə 30 il öncə keçməli idim.Amma bilirsiniz ki mən nir hərbiçiydim.Üstəlik həmin vaxtlat özümdə bu qədər cəsarət hiss etmirdim.Bu gün isə çox həvəsliyəm.

Niyə bu yürüşü tək başınıza edirsiniz?

 Burada uğurun və ya uğursuzluğun tamamilə özümə aid olmasını istəyirəm.

Əgər səfər zamanı qəza baş verərsə qurtulmaq imkanınız varmı?
Qətiyyən. Çünki GPRS vasitəsilə ən qısa zamanda məni tapmaları üçün ən azı 24 saat vaxt lazımdır. O zamana kimi mən çoxdan ölmüş olacam...
Mənbə:nationalgeographic

Yerin, Günəşə olan məsafəsi, fırlanma sürəti və ya relyef formaları qədər, böyüklüyü də əhəmiyyətlidir. Planetimizi, kütləsinin ancaq 8%-i qədər kütləyə malik Merkuri və ya kütləsindən 318 misli qədər böyük kütləyə malik Yupiterlə müqayisə etdiyimiz vaxt, planetlərin çox müxtəlif böyüklükdə ola biləcəklərini görərik. Bəs görəsən bu qədər müxtəlif ölçülü planetlər arasında, planetimizin böyüklüyü təsadüfənmi təyin edilib?

Xeyr! Yer kürəsinin xüsusiyyətlərini araşdırdığımızda, üzərində yaşadığımız bu planetin tam lazımi böyüklükdə olduğunu görərik. Amerikalı geoloqlar Frank Pres (Frank Press) və Raymond Siver (Raymond Siever), Yer kürəsinin bu cəhətdən "uyğunluğu" haqqında bu məlumatları verirlər:

“Yer kürəsinin böyüklüyü tam lazımi həddədir. Əgər daha kiçik olsaydı, cazibə qüvvəsi çox zəifləyəcək və atmosferi öz ətrafında tutub saxlaya bilməyəcəkdi, daha böyük olsaydı isə, bu dəfə də cazibə qüvvəsi çox güclənəcək və bəzi zəhərli qazları da tutub saxlayaraq atmosferi öldürücü hala gətirəcəkdi...”.(1)

Yerin kütləsi ilə yanaşı, daxili quruluşu da həyat üçün xüsusi quruluşa malikdir. Bu daxili quruluşdakı təbəqələr sayəsində, Yer müəyyən maqnit sahəsinə malikdir və bu maqnit sahəsi həyatın qorunub saxlanması üçün çox əhəmiyyətlidir. Pres (Press) və Siver (Siever) bu mövzunu belə açıqlayırlar:

“Yer kürəsinin nüvəsi isə, çox böyük həssaslıqla tarazlanmış və radioaktivlik vasitəsilə qidalanan istilik mühərrikidir... Əgər bu mühərrik daha yavaş işləsəydi, qitələr indiki strukturlarına sahib olmazdılar... Dəmir heç vaxt əriməz və mərkəzdəki maye nüvəyə enməzdi və beləliklə də, Yerin maqnit sahəsi heç vaxt əmələ gəlməzdi... Əgər Yer kürəsinin daha çox radioaktiv yanacağı olsaydı və dolayısilə daha sürətli istilik mühərrikinə sahib olsaydı, vulkanik buludlar Günəşi örtəcək qədər qalın olar, atmosfer həddən artıq dərəcədə sıxlaşar və Yer səthi də demək olar ki, hər gün vulkanik partlayışlar və zəlzələlərlə sarsılardı”.(2)

Frank Pres (Frank Press) və Siverin (Siever) bəhs etdikləri maqnit sahə həyatımız üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu maqnit sahə, yuxarıda bildirildiyi kimi, Yerin nüvəsinin quruluşundan qaynaqlanır. Nüvənin tərkibində dəmir və nikel kimi maqnit xüsusiyyətə malik ağır elementlər var. Daxili nüvə bərk, xarici nüvə isə, maye halındadır. Nüvənin bu iki təbəqəsi bir-birinin ətrafında hərəkət edir. Bu hərəkət ağır metallar üzərində bir növ maqnitləşmə təsiri yaradaraq maqnit sahəsini əmələ gətirir. Atmosferdən xeyli kənaradək uzanan bu sahə sayəsində Yer kürəsi kosmosdan gələn təhlükələrdən qorunar. Günəşdən başqa digər ulduzlardan gələn öldürücü kosmik şüalar Yer kürəsinin ətrafındakı bu qoruyucu qalxandan keçə bilmirlər. Xüsusilə də, Yer kürəsinin on minlərlə kilometr uzaqlıqda maqnit halqalar meydana gətirən Van Allen radiasiya qurşaqları, Yer kürəsini bu öldürücü enerjidən qoruyur.

Bəhs olunan plazma buludlarının, bəzi hallarda Xirosimaya atılan kimi 100 milyard atom bombasına bərabər olduğu hesablanmışdır. Eynilə kosmik şüalar da çox şiddətli ola bilərlər. Lakin Yerin maqnit sahəsi, bütün bu öldürücü şüaların yalnız 0,1%-nin keçməsinə imkan verir və qalan 0.001%-lik şüalar da atmosfer tərəfindən udulur. Bu maqnit sahəsini yaratmaq üçün, istifadə edilən elektrik enerjisi bir milyard amperlik cərəyan şiddətidir ki, bu da, insanların bütün tarix boyu istehsal etdiyi ümumi elektrik enerjisinə yaxındır.

Əgər Yer kürəsinin bu maqnit qalxanı olmasa, Yer üzündəki həyat tez-tez öldürücü şüalarla məhv ediləcək, bəlkə də, heç vaxt mövcud olmayacaqdı. Lakin Pres (Press) və Siverin (Siever) ifadə etdiyi kimi, Yer kürəsinin nüvəsi tam lazımi vəziyyətdə olduğu üçün, Yer bu şəkildə qorunur.

Digər bir sözlə, səmada, Qurandakı; "göyü mühafizə olunan bir tavan etdik. Onlar isə oradakı dəlillərimizdən üz çevirirlər" (Ənbiya surəsi, 32) ayəsiylə bildirildiyi kimi, həyatın davam edə bilməsi üçün, qurulmuş özünəməxsus qoruyucu qalxan var.

1
“Ümumdünya kosmos həftəsi” çərçivəsində “Tusi-Bohm” Planetariumunda məktəblilər arasında maarifləndirmə aksiyası keçirilib.
“Məktəblərdə astronomiya və kosmos elminin təbliği” layihəsi çərçivəsində  təşkil edilən tədbirdə Bakı şəhəri üzrə ümumi təhsil müəssisələrinin şagirdləri interaktiv şou izləyib, gənc alimlərin mühazirələrini dinləyib və həvəskar astronomların çəkdiyi fotolardan ibarət  sərgi ilə tanış olublar.
BMT tərəfindən hər il bütün dünyada qeyd olunan “Ümumdünya kosmos həftəsi” çərçivəsində keçirilən tədbir Təhsil Nazirliyinin Respublika Ekoloji Tərbiyə və Təcrübəçilik Mərkəzinin, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondunun, “Tusi-Bohm” Planetariumunun birgə əməkdaşlığı ilə reallaşdırılıb.
Layihəyə uyğun olaraq  3 ay ərzində 3500 məktəblinin “Tusi-Bohm” Planetariumda təlim keçməsi nəzərdə tutulub.
http://edu.gov.az/

Məkan məlumatlarının modelləşdirilməsi üçün CİS-in aşağıdakı komponentləri vardır:
1. İnsanlar
2. Verilənlər (data)
3. Proqram təminatı (software)
4. Aparat təminatı (hardware)
5. Təhlil

İnsanlar komponenti CİS-də insanların rolunu aşağıdakı kateqoriyalara bölmək olar.
Xəritə istifadəçisi (map user). İStifadəçi CİS-in son istehlakçısı olmaqla, xəritədən ümumi və ya konkret məqsədlər üçün istifadə edir.
Xəritə yaradan (map builder) Yaradıcı, konkret məqsədə xidmət edəcək xəritəni yaratmaq üçün müxtəlif mənbələrdən əldə etdiyi xəritə qatlarından istifadə edir və ya məlumatlar əlavə edir.
Xəritəni nəşr edən (map publisher). Bu işlər əsasən yüksək keyfiyyətli kartoqrafiya məhsullarının yaradılmasını nəzərdə tutur.
Verilənləri (məlumatlar bazasını) yaradanlar (data builder). Buraya müxtəlif redaktor üsullarından istifadə etməklə coğrafi verilənlərin daxil edilməsi aiddir.
Verilənlər bazasının inzibatçısı (database adminstrator). İnzibatçı, CİS-in verilənlər bazasını idarə edir.
Verilənlər bazasının layihəçisi (database designer). Məntiqi model qurur və verilənlər bazasının layihəsini fiziki cəhətdən reallaşdırır.
Sistemi işə hazırlayan (developer). Bu işlə məşğul olan mütəxəssislər CİS-in proqram təminatını, istifadəçinin konkret tələbatına və məqsədinə görə uyğunlaşdırır.
Verilənlər komponenti. Praktik olaraq CİS məkan (fəza) xarakterli istənilən məlumatlar üzərində əməliyyat aparmağa qadirdirlər. Bu cür informasiyalar çox müxtəlif olurlar. Məs. aero və ya kosmik şəkillər, şəhər ərazisinin rəqəmsal xəritəsi, daşınmaz əmlakın reyestri və s.
Analiz (təhlil) komponenti. CİS sahəsində çalışan mütəxəssislər funksiyalarından, proseduralardan və qiymətləndirmədən istifadə edirlər. Misal üçün
Məkan konteksinə aid olan sahələr. Məs. ekologiya, hidrologiya, meteorologiya və s.;
Verilənlərin dəqiqliyini, keyfiyyətini təmin edən prosedur;
Poliqonal topologiya və ya xətti şəbəkədə məkan məsələlərinin həllini təmin edən alqoritmlər;
Yüksək keyfiyyətli xəritə yaratmaq üçün kartoqrafiya dizaynı prinsiplərinin təmin olunması.
Aparat təminatı komponenti öz növbəsində hissələrə bölünür:
Kompüterlər
Verilənləri saxlamaq üçün vasitələr (vinçesterlər, kompakt disklər və s.)
İnformasiyanı daxil etmək üçün avadanlıq (digitayzer, skayner, rəqəmsal kameralar və s)
İnformasiyanın çıxışı üçün avadanlıqlar (printer, plotter və s.)
Proqram təminatı. CİS proqram təminatının əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu proqram təminatı coğrafi verilənlər bazasının idarəetmə sistemi funksiyasını yerinə yetirir. CİS-in proqram təminatının əsas funksiyaları:
1. Sadə və mürəkkəb xəritələrin yaradılması üçün infrastruktur;
2. Xəritə laylarının təsvirini təmin edən vasitələr;
3. Coğrafi obyektlərin bazadan tez tapılmasını tez təmin edən vasitələr;
4. Obyektlərin yaxınlığını, uzaqlığını, bitişik olmasını müəyyən etmək üçün operator dəsti;
5. Məkan sorğularını yerinə yetirən çoxsaylı alətlər;
6. İş axınını idarə edən sistem (workflow). Bu sistemin köməyi ilə çoxlu istifadəçi eyni zamanda coğrafi verilənlər bazası ilə işləyə bilərlər.

,
Hər dəfə yaz və payız gəlməyinə bir necə gün qalmış bir çoxlarımız Gecə və Gündüzün bərabərləşəcəyini eşidirik. Amma bunun necə və üçün baş verdiyini çoxlarımız bilmirik. Ümüd edirəm ki  bu yazıda gecə-gündüzün bərabərliyinə qisməndə olsa aydınlıq gətirəcəm...

Gecə-gündüzün bərabərliyi (və ya ekinoks) - gecə və gündüzün bərabər olduğu, Günəş şüalarının ekvatora dik şəkildə düşməsi nəticəsində şüaların çevrənin qütblərdən keçdiyi andır. İldə iki dəfə təkrarlanır - yaz gecə-gündüz bərabərliyi və payız gecə-gündüz bərabərliyi.

  • 23 sentyabrda baş verən gecə-gündüzün bərabərliyi: şimal və cənub yarımkürələri, Günəş şüaları günorta vaxtı ekvatora 90°-lik bucaq ilə düşür. Bu an kölgə uzunluğu ekvatorda sıfırdır. Günəş şüaları bu tarixdən etibarən cənub yarımkürəsinə dik düşməyə başlayır. Bu tarixdən etibarən cənub yarımkürəsində gündüzlər, gecələrdən uzun olmağa başlayır. Şimal yarımkürəsində isə tam tərsi baş verir. Bu tarix cənub yarımkürəsində yazın, şimal yarımkürəsində payız başlanğıcıdır. Bu tarixdə Günəş hər iki qütb nöqtəsində da görülür. Dünyada gecə və gündüz bir-birinə bərabər olur. Bu tarix Şimal qütb nöqtəsində altı aylıq gecənin, Cənub qütb nöqtəsində isə altı aylıq gündüzün başlanğıcıdır.
  • 21 martda baş verən gecə-gündüzün bərabərliyi: şimal və cənub yarımkürələri, Günəş şüaları günorta vaxtı ekvatora 90°-lik bucaq ilə düşür. Bu an kölgə uzunluğu ekvatorda sıfırdır. Günəş şüaları bu tarixdən etibarən şimal yarımkürəsinə dik düşməyə başlayır. Cənub yarımkürəsində isə gecələr gündüzlərdən uzun olmağa başlayır. Şimal yarımkürəsində isə tam tərsi baş verir. Bu tarixdə cənub yarımkürəsində payızın, şimal yarımkürəsində isə yazın başlanğıcıdır. Bu tarixdə Günəş hər iki qütb nöqtəsində də görülür. Dünyada gecə və gündüz müddətləri bir-birinə bərabər olur. Bu tarix Cənub qütb nöqtəsində altı aylıq gecənin, Şimal qütb nöqtəsində isə altı aylıq gündüzün başlanğıcıdır.


Bir çoxlarımız biliri ki Qrinviç meridianı vəya Başlanğıc meridian Böyük Britaniyanın paytaxtı Londondakı Qrinviç qəsəbəsində yerləşən Qrinviç rəssədxanasından keçir. Bu meridian sıfırıncı meridianda adlanır.Amma niyə sıfırıncı meridianın Qrinviçdən keçdiyini fikirləşmisiniz ? Dünyada 100-cə böyük və qədim şəhərlər olmasına baxmayaraq başlanğıc meriddina kimi Qrinviç götürülüb. Coğrafiyanın beşiyinin yaxın şərq olduğu halda Qrinviçin seçilməsi sizcə düzgündür ?...

Başlanğıc meridianı seçilmədən əvvəl hər bir ölkənin xəritə prodüserləri başlanğıc uzunluğu olaraq öz milli rəsədxanasından keçən meridianı əsas götürürdülər. Məsələn Amerikanlar Vaşinqtonu, Fransızlar Parisi (Sen-Luis kilsəsi), Ərəblər Qüds şəhərini, İngilislər isə Qrinviçi başlanğıc meridian hesab edirdilər.

Ancaq coğrafi kəşflər və xəritəçəkmə məsələlərində İngilislər öndə olduqları üçün bir çox ölkənin dənizçiləri İngilis xəritələrindən istifadə edirdi.Elə buna görədə1884-ci ildə Beynəlxalq Meridian Konfransında alınan bir qərara əsasən başlanğıc meridian kimi Qrinviç götürülmüşdür və digər ölkələrlə də başlanğıc meridianı qəbul edilmişdir. Bu tarixdən sonra başlanğıc meridianı Qrinviç rəsədxanasının yerləşdiyi yer kimi qəbul edilmişdi. Rəsədxana 1948-58-ci illər arasında başqa bir yerə daşınsada əvvəl olduğu yer 0-cı meridian kimi qalmışdır.

 Qrinviç başlanğıc meridianı seçilməsinin digər bir səbəbi də 0° meridianı ilə tam bir çevrə yaradan 180° meridianı dünyada tarix dəyişikliyinə yol açmasıdır. Qrinviç başlanğıc qəbul olunanda 180° meridianı Böyük Okeanın (Sakit Okeanın) tam ortasından keçdiyindən bir neçə kiçik ada ölkəsi xaricində tarix dəyişikliyinə yol açmaz.

Nəhəngliklərinə və fiziki güclərinə görə dinozavrların təbiətdə heç vaxt rəqibi olmamış və olmayacaqdır. Bəs niyə onlar dövrümüzə qədər gəlib çatmamışlar? Bir çox mənbələr bu nəhəng məxluqların qəfildən məhv olduğunu deyirlər. Ancaq bəzi alimlər onların nəslinin tədricən kəsildiyini söyləyirlər. Çox güman ki, dinozavrların tələf olması iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədardır. 10 milyon illər bundan qabaq yer üzündə istiləşmə baş vermişdir. Sonradan sərin qış və illik quraqlıqlar başlamış və bu nəhənglər üçün artıq isti hava iqlimi və rütubətlik çatışmamışdır. Bir çox alimlərin dinozavrların qəfildən tələfinin səbəbini ölümcül epidemiyada və Yer  kürəsinə asteroidin səmaya sürətlə çırpılmasında görürlər.
Toqquşma nəticəsində yaranan  toz kütləsi  atmosferə  yayıldı. Beləliklə yerdə aylarla qaranlıq  hökm sürdü. Qida zənciri qırıldı və dinozavrın yerdəki həyatı sona çatdı.
Belə hesab edilir ki, bəzi dinozavr dəstəsi quşların əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur.  
Deməli bu nəhənglər tamamilə məhv olmayıblar, sadəcə ölçüləri kiçilmiş, qanadları yaranmış və havaya qalxmışlar.

İnsanlar qədim zamanlardan təbiətdə baş vеrən hadisələri izləmiş, оnların səbəbini anlamağa çalışmışlar. Təbiət
üzərində müşahidələrə əsaslanaraq primitiv baхışlar sоnrakı еlmi biliklərin fоrmalaşmasının əsasını qоymuş, cоğrafiya еlminin bu günki inkişaf səviyyəsinə çatmasına səbəb оlmuşdur. Bu baхımdan antik dövrdən başlayaraq cоğrafiya еlminin inkişaf tariхini mərhələlərə bölməklə öyrənilməsi хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir.

Azərbaycan dilində cоğrafiyanın inkişaf tariхinə aid matеrialların bu gün yох dərəcəsində оlması bu sahədə yazılmış hər bir mövzunun gərəkli оlmasını göstərir. Hər hansı bir еlmin inkişafının müəyyən mərhələsində оnun inkişaf tariхinin öyrənilmə zəruriyyəti qarşıya çıхır. Bu zərurət digər еlmlərdə оlduğu kimi cоğrafiya tariхi, həmçinin, cоğrafi bilikləri və bu sahədə əldə оlunmuş nailiyyətləri ümumiləşdirməklə gələcək prоqnоzlaşdırmanın əsasını qоymağa imkan yaradır.
Cоğrafiya tariхi vaхtılə təbiət еlmlərinin tərkibindən ayrılmış və cоğrafiyanın diffеrеnsiyası nəticəsində yaransa da,
bu gün tamamilə müstəqil tədqiqat sahəsinə malikdir. Ən qədim zamanlardan dövrümüzə qədər cоğrafiyanın inkişafı оnun tariхi baхımdan öyrənilməsini aktual məsələlərdən birinə çеvirmişdir. Cоğrafiya tariхi dünya haqqında ilkin cоğrafi bilik və təsəvvürlərin yaranmasından başlamış mərhələlərlə müasir dövrə qədər inkişafını öyrənmək üçün sistеmləşdirilmiş bir еlm sahəsidir.
Bu gün cоğrafiyanın inkişaf tariхinə nəzər salmaqla оnun hansı primitiv təsəvvürlərdən başlayaraq fоrmalaşmaqla
bu günün səviyyəsinə çatması və həyatımızda mühüm rоl оynamasını təsəvvür еtmək çətin dеyil. Bu еlmin inkişafında bütün хalqlar öz tövhələrini bu və ya digər dərəcədə vеrmişdilər. Bu baхımdan Yеr kürəsinin əmələ gəlməsi, fоrması, kainatda mövqеyi, ölçüləri, matеriklər, оkеanlar və s. haqqında müasir еlmi fikirlər bəşəriyyətin tədrici qazandığı nailiyyətlərin tоplusudur. Еlə оna görə də nə vaхt, harada daha düzgün fikirlərin mеydana gəlməsi haqqında fikir söyləmək çətindir.
Biz isə yalnız tariхi məlumatlara əsaslanaraq mümkün qədər düzgün fikirlər yürütməyə çalışırıq.

M.C.ƏLİYEV, F.A.HƏSƏNLİ
«COĞRAFİ KƏŞFLƏRİN TARİXİ VƏ SƏYYAHLAR»

Səyyahlar

[səyyahlar][hot]

İletişim Formu

Ad

E-posta *

Mesaj *

Blogger tarafından desteklenmektedir.
Javascript DisablePlease Enable Javascript To See All Widget