Kür-Araz ovalığı

Kür-Araz ovalığı Qara və Xəzər dənizləri arasında yerləşən Zaqafqaziya dağarası çökəkliyinin ən geniş sahəsi olmaqla yanaşı, bütün regionun ən böyük ovalığıdır. O, şimal-qərbdə Mingəçevirdən cənub-şərqdə Xəzər dənizi sahilinə qədər 260 km uzanır. Kür-Araz ovalığının eni Göyçay və Ağdam şəhərlərini birləşdirən xətt üzrə 105 km, Ağsu, Füzuli xətti üzrə 150 km, Nəvahi-Cəlilabad xətti üzrə 120 km-ə bərabərdir.

Kür-Araz ovalığı Qarabağ Maili düzənliyindən 90-100 metr hündürlüklər üzrə keçən zəif pillə ilə (bu hər yerdə aydın seçilmir) ayrılır. Şimal və şimal-şərqdə 100 m (gətirmə konuslarımn zirvəsində 200) horizontallar boyu Xocaşen-Ləngəbiz tirələrinin dik cənub yamaclarına söykənir, şərqdə isə onun sahillərini Xəzərin ləpələri yalayır.

Ovalığın ərazisinin 2/3 hissəsi okean səviyyəsindən (yə'ni “0“ - metrlik horizontaldan) aşağıda yerləşir.
Kür-Araz ovalığını Kür və Araz çayları bir neçə hissəyə bölür. Kür çayı ilə Acınohur və Ləngəbiz tirələri arasında Şirvan düzü, Kür çayı ilə Qarabağ silsiləsinin şərq ətəkləri arasında Qarabağ düzü (bunun Qarabağ Maili düzənliyindən şərqdəki hissəsi ovalığa daxildir) Kür və Araz çayları arasında Mil düzü, Araz və Kürün böyük şimal dirsəyi daxilində Muğan düzü (bunun cənub-qərb hissəsi İran ərazisindədir), Kür çayının meridian istiqamətli aşağı axınından şərqdə Cənub-Şərqi Şirvan düzü, Kürün aşağı axınından cənubda Salyan düzü yerləşir. Göstərilən düzənliklər əvvəllər coğrafiyaya, torpaqşü-naslığa, geobotanikaya və s. aid ədəbiyyatda çöl (step) adlandırılırdı.

Geomorfoloji baxımdan həmin düzənlikləri step adlandırmaq olmaz (onlar düz, yaxud düzənlik adlandırılmalıdır). Landşaft cəhətdən isə onları çöl adlandırmaq düzgün deyil. Kür-Araz ovalığının geniş əraziləri (yalnız yüksək dağətəyi hissələrim çıxmaqla) yarımsəhra landşaftı ilə səciyyələnir. Bə’zi alimlər isə Kür-Araz ovalığım, hətta onun kənarlarındakı yüksək maili düzənlikləri belə səhralara aid edirlər.

Kür-Araz ovalığı oroqrafık cəhətdən yeknəsək görünsə də, onun ayrı-ayrı hissələri relyefinə, hündürlüyünə görə bir-birindən fərqlənir. Şirvan düzünün bütün şimal hissəsi Türyançay, Göyçay, Girdmançay və Ağsu çaylarının səthi qabarıq gətirmə konuslarmdan və konuslararası geniş çökəklərdən ibarətdir. Qərbdə Tərtərçaym, Xaçınçayın, Qarqarçaym, cənubda isə Bolqarçaym nisbətən yastı gətirmə konuslan yerləşir. Kür çayı boyu ilə səthi qabanq akkumulyativ tirə (bunu relyefdə asanlıqla seçmək mümkün deyil) uzanır.

Cənub-Şərqi Şirvanı burada yerləşən bir sıra yüksəkHklər (məsələn, Mişovdağ və s.) və palçıq vulkanı (Pirsaat, Bəndovan, Kürsəngi və s.) təpələri Kür-Araz ovalığının qalan hissələrindən fərqləndirir. Cənub-şərqi Şirvan düzünün Xəzər dənizi sahilində Pirsaat və Bəndovan burunları, Kür çaymın cavan deltası (uzunluğu 15-20 km, eni 5-10 km arasında), cənubda isə Qızılağac körfəzi və son illərdə abraziya nəticəsində ortadan kəsilmiş Kür dili yerləşir.