Dünya okeanında su səthi daim müxtəlif qüvvələrin təsiri nəticəsində
hərəkətə məruz qalır. Bu hərəkət formalarına, külək dalğası və cərəyanlar, sahildə və okeanın altında baş verən zəlzələ, vulkan hesabına yaranan sünami dalğası, Ayın cazibəsi nəticəsində yaranan qabarma, çəkilmə həmçininsuyun sıxlığı ilə bağlı şaquli su hərəkətləri və s. daxildir. Hər hansı təsir nəticəsində suyun müvazinətinin pozulması dalğalanma adlanır. Külək həm basqı, həm də sürtünmə enrjisi ilə suyun müvazinətini pozur və dalğa yaranır. Küləyin sürəti artdıqca, dalğanın hündürlüyü və uzunluğu da artır. 1958-ci ildə Antarktida ətrafında 24,5 m hündürlüyündə dalğalar müşahidə olunmuşdur.
1933-cü ildə Manila yaxınlığında 34 m hündürlüyündə dalğa müşahidə olunmuşdur. Ən sakit dəniz Qırmızı dəniz, ən coşğun dəniz isə Barens dənizidir.
Su altı və sahil zonasında baş verən zəlzələlərin və vulkanların təsiri nəticəsində yaranan sünami adlanır. Sahilə yaxınlaşan sünami dalğaları böyük dağıdıcı gücə malik olur. Sünmilər daha çox Sakit okean seysmik qurşağında yaranır. Sünami dalğalarının hündürüyü bəzən 30 m-ə, sürəti 700-800 km/saata çatır. Daimi küləklərin təsiri altında böyük su kütlələrini 1 yerdən başqa yerə üfüqi istiqamətdə aparılması cərəyan adlanır. Cərəyan okean çayları da deyilir. Cərəyanlar tempraturuna görə neytraldır (isti, soyuq) olur. Cərəyanın axıtdığı suyun tempraturu ətraf sulardan istidirsə, isti cərəyan adlanır. İsti cərəyan üzərində olan rütubətli hava sahilə – soyuq səthə daxil olarkən soyuyur, donma həddinə çatır. Odur ki, isti cərəyanın təsiri altında olan sahil zonalarında rütubətli iqlim şəraiti yaranır. Cərəyanlar su kütləsini 1 enlikdən digər enliyə axıtmaqla, planetin iqliminə, yağıntıların paylanmasına böyük təsir göstərir. Əsasən Passat və Qərb küləklərinin təsiri ilə yaranan cərəyanlar, sahillə rastlaşdıqda istiqamətini dəyişir. Şimal yarımkürəsində sağa meyl edərək saat əqrəbi istiqamətində, cənub yarımkürəsində sola meyl edərək saat əqrəbinin əksi istiqamətində dövr edir. Dünya okeanında 60-dan çox iri cərəyan var.
Sakit okeandakı isti cərəyanlar: Cənubi Passat, Şimali Avstraliya, Şimali Passat, Şimali Sakit okean, Alyaska; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Peru, Kaliforniya, Kamçatka.
Atlantik okeandakı isti cərəyanlar: Cənubi Passat, Braziliya, Qvineya, Qviana, Antil, Şimali Passat, Qolfıstrım, Şimali Atlantika, Norveç; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Folklend, Benqal, Kanar, Labrador.
Hind okeanındakı isti cərəyanlar: Cənubi Passat, Mozmbik, İynə burnu, Musson; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Somali, Qərbi Avstraliya.
Şimal buzlu okeanda cərəyanlar yoxdur. Amma bura Şimali Atlantika cərəyanının təsiri boyükdür və onun qərb hissəsinin donmasına imkan vermir. Qütb enliklərinə daxil olandan sonra soyuyan, nisbətən duzlu və ağır olan bu cərəyan suları okeanın dibinə çökür və okeanın dibində saat əqrəbinin əksi istiqamətində cərəyan yaradır. Ayın və Günəşin cazibə qüvvəsi nəticəsində okean suyunun ardıcıl qalxıb enməsi qabarma və çəkilmə prosesini yaradır. Qabarma yaradan qüvvə kütlə ilə düz, məsafənin kubu ilə tərs mütənasibdir. Ay Günəşdən dəfələrlə kiçik olsa da, Yerə daha yaxın olduğu üçün Yerdə qabarma yaranmasında ayın təsiri daha böyükdür. Günəş Ay və Yer 1 xətt üzrə olduqda qabarma maksimum, Ay və Günəş Yerə 90o bucaq altında yerləşdikdə, minimum səviyyədə olur. Ən yüksək qabarma, Fandi körfəzində, Oxot dənizi, Bristol körfəzində qeydə alınmışdır. Qabarmalara Ağ dəniz, Lamanş boğazı, Meksika körfəzi və s. su hövzələrində rast gəlinir. Okeanla əlaqə zəif olan daxili dənizlərdə qabarma çox zəif olur. Qabarma dalğasının çay axınının əksi istiqamatində yayılması, Qabarma boru yaradır. Amazon, Qanq, Temza çaylarında qabarma boru daha güclüdür. Qabarma dalğasında enerji əldə etmək, qabarma boru yayılan çaylarda və bəyaz sahillərdə gəmi nəqliyyatının tənzimlənməsi mümkündür. Dalğaların sahilində gördüyü iş, abraziya adlanır. Sahildəki çuxurlardan asılı olaraq, müxtəlf sahil fomaları yaranır.
Aysberq materik buzlağından qoparaq okeana düşən, iri üzən buz parçalarıdır. Antarktida və Qrellandiya buzlaqlarından qırılmış aysberqlər, mülayim enliklərədək gəlib çıxır, dəniz nəqliyyatının inkişafına mane olur.
Okeanın əsas sərvətləri enerji, mineral və bioloji sərvətlərdir. Mineral sərvətlər su, suda həll olunan mineral maddələr aiddir. Bioloji sərvətlərə okean sularında yaşayan canlılar və suda inkişaf edən bitkilər daxildir. Canlılar həyat tərzinə görə 3 qrupa bölünür: Planktonlar okeanda dalğa və cərəyanların hesabına yerini dəyişən canlılardır. Nektonlar sərbəst hərəkətdə olan canlılardır. Bentos okean dibində yaşayan canlılardır. Mülayim enliklərdə canlılar aləmi daha zəngindir. Tropikdə suyun tempraturu və duzluluğu yüksək, oksigeni isə az olduğundan, canlılar aləmi nisbətən kasıbdır. Canlılar su kütləsinin coğrafi yayılmasından asılı olaraq dərinlik və üfüqi zonallığa uyğun yayılır.
http://minfakt.wordpress.com/
Yorum Gönder