Xəritə - Yer səthinin və ya onun müəyyən hissəsinin qəbul edilmiş şərti işarələrlə, müstəvi üzərində kiçildilmiş və ümunıiləşmiş təsviridir. Xəritədə geniş , irar.il,ır verilir, dərəcə toru çəkilir, Yerin əyriliyi nəzərə alınır. Olohushı miiqayisədə xəritədə bucaq, sahə, istiqamət təhrifi olur, meridian və paralellər müxtəlif yerlərdə miixtəlif bucaq altında kəsişir.
Təhrif - Yer üzərində olan obyekt və hadisələrin xəritədə təsviri zamanı öz həqiqi formasından kənara çıxmalardır. Onun istiqamət, bucaq və sahə növləri vardır. Təhsil müəssisələıi üçün ixtiyari təhrifli xəritələr hazırlanır. Xəritələıdə mərkəzdən kənarlara getdikcə təhrifm qiyməti artır.
Xəritələr miqyasına, məzmununa və əhatə etdiyi əraziyə görə təsnif olunur. Miqyasına görə böyük, orta və kiçik miqyaslı xəritələr olur. Miqyəsı l:10000-dən l:200000-ə qədər olan xərtlələı büyük miqyasldır. Onlara topoqrafik xəritələr də deyilir. Bu xəritələr üzərində dəqiq ölçmə və hesablama işləri aparılır.
1:200000-1:1000000 miqyaslarda tərtib edilmiş xəritələrə orta miqyaslı xəıitələr deyilir. Bu xəritələr eyni zamanda icmal-topoqrafik xəıitələr də adlamr. Onlar üzərində çox da dəqiq olmayan ölçmə və hesablama işləri aparmaq mümkündür. Azərbaycanm divar xəritələri də orta miqyasda hazırlanır (1:600000). Miqyası 1:1000000-dan kiçik olan xəritələrə kiçik miqyaslı xəıitələr və ya icmal xəritələri deyilir. Bu miqyaslı xəritələrdə ərazi ümumiləşmiş halda verilir. Təsvir ediləıı ərazi böyüdükcə xəritənin miqyası kiçilir.
Əhatə etdiyi əraziyə göıə dünyanın, yarımkürələrin, okeaların və dənizlərin, materiklərin və onların bir hissəsinin, ölkələrin və onların bir hissəsinin (region, inzibati və ya iqtisadi rayonu) xəritəsi fərqləndirilir. Bə’zən bir çərçivə daxilində bir materik və okeanın xəritəsi verilir.
Məzmununa göıə isə ümımıcoğrafi və tematik xəıitələr mövcuddur. Ümumcoğrafi xəritələrə fiziki, iqtisadi və kompleks xəritələr daxildir. Onların üzəıində biitün coğrafi obyektlər (çaylar, göllər, sərhədlər, şəhərlər, faydalı qazıntılar və s.) eyni səviyyədə təsvir edilir. Topoqrafik xəritələr də bu qrupa aiddir.
Tematik xəritələrdə hər hansı bir mövzu daha ətraflı təsvir olunur. Onun üzərində yalmz bir obyekt və ya hadisə daha qabarıq və aydın verilir. Tematik xəritələrin təbii hadisələri göstərən və iqtisadi prosesləri əks etdirən xəritə qrupları vardır. Məs. iqlim, torpaq, əhalinin sıxlığı, yerləşməsi və s.
Maqsədindən asılı olaraq elmi-məlumat, tədris, turist, hərbi, naviqasiya və s. xəritələr vardır.
Qlobusu müstəviyə keçirmək üçün müxtəlif həndəsi fiqurlardan istifadə edilir. Bu proses kartoqrafik proyeksiya adlanır. Onun bir neçə növü vaıdır. Silindrik proyeksiya zamanı bütün Yer səthi müstəviyə köçürülür, silindr ekvator boyu qlobusa toxunur. Bu xəritələr üzərində ekvatorda və orta enliklərdə təhrif az olur. Konus proyeksiyası orta və yüksək enliklərdə yerləşən ərazilərin müstəviyə köçüıülməsi üçün istifadə olunur. Məs. Rusiyanm xəritəsi konus proyeksiyası ilə hazırlanır.
Şimal Buzlu okeam və Antarktida kimi qütb sahələriııin müstəviyə köçüriilməsi azimutalproyeksiya ilə həyata keçirilir. Yarımkürələıin xəritəsi də azimutal proyeksiya (Lambert proyeksiyası ilə) əsasında tərtib edilir. Bu zanıan müstəvi qlobusa ekvator üzəıində yerləşən nöqtədə toxunur. Çoxüzlü proyeksiya hər hansı iki meridianlar və paralellər arasmda qalan trapesiyamn xəritəsinin tərtibi üçün əhəmiyyətlidir. Kartoqrafik proyeksiya zamanı müstəvinin qlobusa toxunduğu sahələrdə təhrif olmur. Ona görə də bu ərazilərə sıfır təhrifli sahələr və ya nöqtələr deyilir.
Yer üzərində olan bütün obyektlərin və hadisələrin xəritədə dolğun təsvir edilməsi mümkün deyil. Buna görə xəritələrin təıtib edilməsi zamanı kartoqrafik ümumiləşmə aparılır. Bu prosesə kartoqrafik genıeralizasiya da deyilir. Kartoqrufik ümumiləşmə xəritələrin məzmunundan, miqyasından və məqsədindən asılıdır. Tematik xəritələrdə yalnız təsvir edilən bır proses aydın verilir. Digərləri seçilir və ya tam ixtisar olunur. Xəritələrin miqyası azaldıqca da kartoqrafik ümumiləşmə artır. Ən müfəssəl təsvir topoqrafik xəriitələrdə olur.
Müxtəlif nıəzmuna, miqyasa, əhatə dairəsinə görə fərqlənən xəıitələr birlikdə toplu halında olursa ona atlas deyilir. İlk atlası eramızm II əsrində yaşamış yunan alimi Ptolomey hazırlamışdır. Böyük Coğrafi kəşflərdən sonra 1595-ci ildə flamandiyalı kartoqıaf Q.Merkator ilk dəfə oiaraq tərtib etdiyi xəritələrin toplusunu atlas adlandırınışdır. Dünıyanın, ayrı-ayrı ölkələrin, onun bir hissəsinin atlası tərtib edilir. Bəzən hər hansı bir mövzu və ya haıdisə haqqında da atlaslar olur. Məqsədindən asılı olaraq elmi-məlumat, tədris və turist atlasları mövcuddur.
Yorum Gönder