Hindistan 25 ştat və 7 müttəfiq ərazidən ibarətdir.
Dövlət dili ölkıdı ən çox saylı hinduların dilidir. Ikinci dövlət dili kiminingilis dilindın istifadə olunur. Bununla yanaşı hır bir ştatda yerli xalqların dilində yerli hökümətlərin qərarları, qəzetlər, jurnallar dərc edilir.Əhalinin 4/5 hissəsi hinduizim 1/10-i isə islam dininə etiqad edir. Əhalinin etnik və dini tərkibinin müxtəlifliyi tez-tez millətlərarası və kastalar arası toqquşmalara səbəb olur.
Əhali ölkə ərazisi üzrə olduqca qeyri-bərabər yerləşmişdir. Dənizsahili ərazilər,məhsuldar ovalıqlar xüsusilə Hind-Qanq ovalığı, çayların vadiləri və deltaları daha çox məskunlaşmışdır. Indi ölkənin daxili hissələri Dekan yaylası sürətlə mənimsənilir. Ölkınin şimalında ucqar dağlıq ərazilər seyrək məskunlaşmışdır.
Şəhərlilərin sayına görə dünyada Çindən sonra ikinci yeri tutmasına baxmayaraq şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinə görə (30%-ə) Hindistan urbanizasiyalaşmış ölkələr sırasına aiddir. Bununla yanaşı urbanizasiya prosesi sürətlidir. Iri və milyonçu şəhərlərin sayı sürətlə artır. Hindistan ən iri şəhərləri
ölkə ərazisi üzrə dördbucaq şəklində yerləşən Kəlkətə, Bombey, Dehli, Mədrəs, Əhmədabad və Heydərabaddır.
Hindistan iqtisadiyyatının Ümumi xarakteristikası
1. Hindistanın iqtisadi inkişafının əsas cəhətləri.Hindistan ən qədim və böyük dövlətlərdən biridir. Hindistan Asiyanın qərbində Hindistan yarımadasında yerləşir. Sahəsi 3287,6 kv.km, 2001 - ci il siyahıya almasına əsasən əhalisi 1,028,737,436 nəfərdir.Paytaxtı Dehlidir. Böyük şəhərləri Kəlküttə, Mumbai, Çennai, Banqalor,Heydərabad və s. Hindistan federativ respublikadır. 25 ştatdan,7 muxtar ərazidən ibarətdir. 1950-ci ildən konstitutsiya fəaliyyət göstəir. Dövlət başçısı prezidentdir.Konstitutsiyaya görə dövlət dili hindi dilidir. Lakin ingilis dilidə geniş istifadə edilir. Hindistan qədim,tarixi,mədəni keçmişə,ənənələrə malik olan ölkədir.
İlk dövlət kimi bizim eradan əvvəl 1-ci minilliyin ikinci yarısında yaranıb. İlk dəfə hindlilər düyü,pambıq,şəkər qamışı becərməyi,ev quşları saxlamağı öyrənmişlər. Qədim və orta əsrlər Hindistanın elm,ədəbiyyat,incəsənət sahəsindəki nailiyyətləri müxtəlif dini və fəlsəfi sistemləri Şərqin bir çox sivilizasiyalarına müsbət təsir göstərmişdir.
XVI əsrin əvvəllərindən Avropa müstəmləkəçiləri tərəfindən tədricən Hindistan müstəmləkəyə çevrilmiş və iki yüz il Böyük Britaniyanın tabeliyində olmuşdur. 1857-1859-cu illərdən Milli Azadlıq Hərəkatları,1918-1922;1928-1933-cü illərdə tabe olmamaq,1946-cı illərdə hərbi dənizçilərin tətili,üsyanı nəticəsində 1947-ci ildə hindistan dominion statusu almış,1950-ci ildə isə respublika elan edilmişdir. Tarixən müstəmləkəçilikdə olması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafina güclü təsir etmiş,uzun müddət köhnə,ənənəvi sosial-iqtisadi quruluşun qalmasına səbəb olmuşdur. Ölkə Britaniyanın kənd təsərrüfatı əlavəsinə çevrilmişdir.
İqtisadiyyatda Britaniya kapitalı əsas rol oynamışdır. Natural təsərrüfat ukladı üstünlük təşkil edirdi. Təsərrüfatın müasir quruluşu ilə ancaq işçilərin 5%-i məşğul olurdu ki,onlar da milli gəlirlərin ancaq 10-15%-ni istehsal edə bilirdilər.
İkinci dünya müharibəsinin əvvəllərində Hindistan hər nəfər hesabilə Britaniyadan 36 dəfə.Yaponiyadan isə 7 dəfə az çuğun istehsal edirdi. Sənaye birtərəfli aparılırdı. Yüngül sənaye daha üstün idi. Maşınqayirma yox idi,kənd təsərrüfatı tənəzzülə ugramışdı.
Savadlıların xüsusi çəkisi 18%,orta ömür müddəti 32 il təşkil edirdi. 1947-ci ildə ölkə iki hissəyə bölünmüşdür-Hindistan və Pakistan. Hindistan siyasi
müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkənin iqtisadiyyatını sənaye əsasları üzərində
qurmağa imkan yaranmışdır. Lakin 1957,1972,1985-ci illərdə istehsalın artmasında ləngimələr mövcud olmuşdur.
İqtisadiyyatın ləngartımı bir çox hallarda milli kapitalın zəifliyi ilə izah edilir.İqtisadiyyatın sahəvi quruluşu. 2005-ci ildə Hindistanın Ümumi daxili məhsulu
ÜDM-in ortaillik artım sürəti ilk 35-40 ildə 3,5%-dən artıq olmamışdır. Lakin son illərdə bu göstərici artaraq1999-2000-ci illərdə 6,2%,2003-2005-ci illərdə isə 8,4% təşkil etmişdir.
Ümumi daxili məhsulun 25%-i kənd təsərrüfatının,27%-i sənayenin,47%-i xidmət sahələrinin payına düşür. Cəmi işçilərin isə 67%-i kənd təsərrüfatında çalışırlar. Hindistan aqrar-sənaye ölkəsi hesab edilir.
Kənd təsərrüfatı nisbətən sabit və dinamik inkişaf edir. Kənd təsərrüfatının əsasını əkinçilik təşkil edir. Kənd təsərrüfatından əldə olunan gəlirin 75%- ibitkiçiliyin payına düşür.
Becərilən torpaq sahəsi 141 mln. hektardır. Bununda 15 mln. hektarı ildə 2 dəfə əkilir. 84 mln. hektar süni suvarma ilə becərilir.
Hindistan çay yer fındığı,şəkər qamışı istehsalına görə birinci, düyü və pambıq istehsalına görə ikinci, tütün istehsalına görə üçüncü yeri tutur. 2003-cü ildə əsas kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı-taxıl 225 mln. ton(o cümlədən buğda 76mln. ton,düyü 132 mln. ton),çay 770 mln. ton,qəhvə 200 min ton,pambıq 2,1 mln. ton,şəkər qamışı 272 mln. ton tütün 660 min ton,kartof 21 mln. ton olmuşdur. Yer fındığı və küncüt istehsalına görə dünya ölkələri üzrə məhsulun 30%-nə malikdir. Kətan toxumu və gənəgərçək yağı istehsalına görə birinci yeri tutur.
Ədviyyat məhsulları istehsalı çox yayılmışdır – bibər, darçın, raps, zəncəfil, sarıkök, hil və s. Bütün tərəvəz və meyvə növləri vardır.
İribuynuzlu mal-qaranın sayına görə də Hindistan dünyada birinci yeri tutur. Dünya üzrə cəmi camışların 57%-i, inəklərin 16%-i Hindistanın payin düşür. 75 mln. ton süd istehsal edir. 13 mln. donuzları var. Ərazisinin 19,3%-i meşəlikdir.
Hindistan sənizdən tutulan balığa görə 6-cı,içməli sudan tutulan balığa görə 2-ci yeri tutur. Cəmi tututlan balığın həcmi-5,3 mln. tondur. Bu sahə məşğulluğun artmasında və xarici ticarətdə böyük rol oynayır. 400 min ton dəniz məhsulu ixrac edir.
Hasilat sənayesi baxımından Hindistan iqtisadiyyatın inkişafı üçün kifayət qədər mineral ehtiyatlara malikdir. Belə ki, dünya dəmir filizi ehtiyatının 25%-ə qədəri, marqans filizi çıxarılmasının 15%-i,slyudanın 60%-i bu ölkənin payına düşür. 2003-cü ildə ölkədə 315 mln. ton kömür,33 mln. ton neft, 448 mlrd. Kvt. Saat elektrik enerjisi istehsal edilmişdir. Kömür ehtiyyatı 148 mlrd. ton qiymətləndirilir. 7,3 mln. ton dəmir filizi, 6,8 mln.ton boksidlər, 3,1 mln. ton mis filizi, 1,7 mln. ton marqans filizi, 2,4 min ton qızıl, 53 min ton gümüş, 40,6 min karat almaz,63 min ton qurğuşun istehsal edilir. Bu sahələrin cəmi məhsulu 10,3 mlrd. dollara bərabərdir. Ölkə üzrə cəmi ixracın 16%-i bu sahənin payına düşür.
Ümumi daxili məhsulun 18%-i emal sənayesini payına düşür. Parça sənayesi daha böyük üstünlüyə malikdir. 90 mln. nəfər adam işləyir. İstehsalın 19%-i xırda əl işlərinə əsaslanır. İxracdan olan gəlirin 30-33%-i toxuculuq sənayesi məhsullarındandır. Hind kəndiri istehsalına görə dünyada birinci, bu sahədən olan hazır məmulatlar ixracına görə ikinci yeri tutur. Ölkədə 144 mln. ton gübrə istehsal edilir. Tələbayı 70% ödəyir. Əczaçılıq sənayesi çox yüksək səviyyədə inkişaf edib.
Bu sahədə 250 min böyük müəssisə işləyir. Hazırda cəmi sənayenin 17,2%-i parça sənayesinin, 16,5%-i neft və kömür sənayesinin,14%-i yeyinti sənayesinin, 7%-i sellüoz-kağız sənayesinin, 5%-i elektrotexnika sənayesinin payına düşür.
1950-2005-ci illərdə sənaye istehsalı 15 dəfə artmışdır. Ümumi daxili məhsul da emal sənayesinin xüsusi çəkisi 1950-ci ildəki 1,4%-dən 20%-ə çatmışdır. Emal sənayesi məhsulunun ümumi həcmində ağır sənaye 32%-dən 64%-dək artmışdır.
İstehsalın quruluşunda dəyişiklik yaranmışdır. Uzun müddət üçün nəzərdə tutulan istehlak şeylərinin xüsusi çəkisi artmışdır. Emal sənayesinin sahəvi quruluşunda da dəyişiklik yaranmışdır. Ərzaq malları,pambıq parça, hind kəndiri və toxuculuq məmulatları istehsalının xüsusi çəkisi 1,5-2 dəfə azaldılmılşdır. 1950-ci illərdə sənaye məhsullarının 60%-i yeyinti və toxuculuq mallarından ibarət olduğu halda,
2005-ci ildə bu 25%-dən az olmuşdur. Neft məhsullarının və maşınqayırmanın xüsusi çəkisi 2-3 dəfə artmışdır.
Donanma 490 dəniz gəmisi vardır. Ölkədə 11 böyük və 139 kiçik liman fəaliyyət göstərir. Hindistan dünyada qabaqcıl avtomobil yolları şəbəkəsinə malikdir.
Hindistanda poçt şəbəkəsi sistemi də yüksək səviyyədədir. Cəmisi 154 min poçt şəbəkəsi fəaliyyət göstərir. 260-300 mln. nəfər kasıbçılıq şəraitində yaşayır.
2.Hindistanın iqtisadi inkişaf mərhələləri
Hindistanın iqtisadi inkişafı ayrı-ayrı dövrlərdə müəyyən xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənir. Belə ki, Hindistanın müstəqillik əldə etdiyi ilk 10 illik sabitləşmə dövrü adlanır. Bu mərhələdə ölkədə təsərrüfat mexanizminin əsasları formalaşırdı. Müstəqillik əldə edilməsilə qeyri-iqtisadi məcburiyyət və ticarət vasitəsilə ayrı-ayrı sahələrə qoyulan kapital vasitəsilə Britaniyanın siyasi nüfuz dairəsinin genişlənməsinə son qoyulmuşdur. Bu mərhələdə mərkəzləşdirilmiş planlaşdırılma ilə bazar əlaqələrinin genişləndirilməsi siyasəti əsas götürülmüşdür.
Milli iqtisadiyyatın inkişafının ilkin şərtlərindən biri kimi sənayeyə qoyulmuş iri kapitala maraq yaratmaq, idxalda himayədarlıq siyasəti və valyuta nəzarəti həyata keçirmək nəzərdə tutulurdu.
İkinci dövr 50-ci illərin ortalarından 60-cı illərin ortalarınadək olan vaxtı əhatə edir. Bu dövr itensiv sənayeləşdirilmə dövrü kimi səciyyələnir. Burada mövcud istehsal münasibətlərinin yenidənqurulması, sərbəst bazar münasibətlərinin yenidən qurulması, sərbəst bazar münasibətlərinin və xarici kapitalın məhdudlaşdırılması sahəsində müəyyən tədbirlər sistemi nəzərdə tutulurdu. İdealoji cəhətdən bütün bunlar “Sosialist cəmiyyəti” qurulması şüarı altında həyata keçirilirdi.
Dövlət mülkiyyəti yaradılması aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilirdi;
müstəmləkəçilərin hakim dairəsində olan mülkiyyətin milli dövlətin ixtiyarına keçməsi; milli kapitala məxsus olan bəzi xüsusi şirkətlərin milliləşdirilməsi; dövlət vəsaiti hesabına yeni müəssələr yaradılması. Sənayeləşdirilmə idxalın əvəzlənməsi formasında həyata keçirilirdi. “Öz gücünə arxalanmaq” , “özü özünü təmin etmək” kursunun əsas götürülməsinə,xarici borcların rolunun azaldılması və yerli məhsulların çeşidinin genişləndirilməsinə üstünlük verilirdi. Həmin dövrdə metallurgiya,maşınqayırma və kimya sənayesinin xüsusi çəkisi xeyli artmışdır.
Sənaye sahələrinə ayrılan xalis kapital qoyuluşu 50-ci illərdəki 26,4%-dən 60-cı illərdə 41,1%-ə çatmışdır. Ağır sənayenin inkişafı kursunun həyata keçirilməsində bir çox vətənpərvər qüvvələr müstəqilliyin möhkəmlənməsi xatirinə şəhər burjuaziyasına köməklik göstərirdilər. Sahibkarlıq fəaıiyyəti sahəsində dövlətin rolu xeyli artmışdı. Bütün bunların nəticəsində çoxsahəli kompleks yaradılması üçün zəmin formalaşmışdır. Eyni zamanda sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında
qeyri-mütənasiblik də artırdı.
Üçüncü mərhələ 60-cı illərin ortalarından başlamışdır. Bu mərhələ ağır sənaye ilə kənd təsərrüfatı və xırda istehsal arasındakı qeyri mütənasibliyin ləğv edilməsi də problem kimi qarşıda qoyulmuşdu. Həmin illərdə “yaşıl inqilab” strategiyasını başlanğıcı qoyulmuşdur. Yoxsul kəndə-kənd təsərrüfatına,xırda istehsala köməklik edilməsi barədə proqram qəbul edilmişdir. Bu mərhələdəki iqtisadi siyasətdə əsas mərhələlərdən biri də 1969-cu ildə bankların milliləşdirilməsi oldu.Beləliklə,sənayenin və xırda sahibkarlığın müdafiə edilməsi siyasəti və dövlət köməkliyi sahibkarlıq bölməsində sabitliyin təmin edilməsinə səbəb olmuşdur.
Dini vəziyyət
Hindistanda əhalinin 83 faizi induistlərdir. İnduizm respublikanın bütün ştatlarında, cammu, Kaşmir və yeni yaranmış Naqalend istisna olmaqla hakim din hesab olunur. İnduizmin iki əsas istiqaməti vardır: vişnuizm və şivaizm. Halhazırda Vişna Allahının kultu daha geniş yayılıb. Lakin bir sıra hind xalqları arasında (tamilər, assamslar) şivai əsas götürülür. Bəzi yerlərdə, məsələn, nəsilin ana xətti ilə davam etdirildiyi malayalar arasında şaktizm inkişaf edib. Ortodoksal induistlərlə yanaşı ölkədə reformator induistlərin də ardıcılları vardır. Hindistanın müsəlman əhalisi 11 faiz təşkil edir. Müsəlmanların əksəriyyəti isə sünnülüyün hənəfi məzhəbinə etiqad edir. Malabar sahilində şafiilik yayılıb, Uttar-Pradeş və Qərbi Benqaliyada sünnülük özünün vahhabi tendensiyası ilə müşahidə olunur.
Burada Əhmədiyyə təriqətinin ardıcıllarına da rast gəlmək mümkündür. Şiələr isə əsasən şəhərlərdə yaşayırlar. Onlar arasında ismaililər də vardır, amma onlar say etibarilə ortodoksal şiələrdən azdırlar. Hind ismaililəri nizarilər (xoca) və mustarilərə (boxra) bölünürlər. Hindistanda az sayda bəhailərdə yaşayırlar.
Hindistanda 3-cü böyük dini qrup xristianlardır (əhalinin 3 %). cənubi Hindistana ilk xraitianlar hələ birinci minilliyin I əsrində gəlmişlər. Hal-hazırda Hindistan xristianlarının yarıdan çoxu ölkənin cənubunda (əsasən Kerala ştatında və mədrəsə rayonunda) məskunlaşıb. Naqelend ştatında da xeyli sayda xristian yaşayır. Ölkə xristianlarını iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupa Hindistanın qədim xristian əhalisinin sonrakı nəsilləri aiddir. Portuqaliyalıların ölkəyə müdaxiləsindən sonra xristianlara məcburi şəkildə katolikliyi qəbul etdirmişlər. Onları Roma ilə uniyaya daxil olmağa məcbur etmiş, bunun nəticəsində də Hindistanda Silomalabar kilsəsi yaradılmışdır. Müəyyən zaman keçdikdən sonra bir qrup Roma ilə münasibətləri pozaraq kilsədən uzaqlaşmış, lakin öz əvvəlki nesterian ənənələrinə qayıtmamışlar.
Onlar yakobit (monofizit) ehkamlarını qəbul etmişlər. Beləliklə, hal-hazırda cənubi Hindistanda qədim xristian kilsələri mövcuddur: Siro –malabar kilsəsi (xaldokatolik, 2178min nəfər), Siro-malankar kilsəsi (siro-katoliklər, 213 min nəfər), yakobit Malankar pravoslav kilsəsi (1,5 mln. nəfər), müqəddəs Foma Malabar kilsəsi (550 min nəfər), neonestorian Xaldey kilsəsi (5 min nəfər). Xristianların ikinci qrupunun formalaşması avropalı missionerlərin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Onlar əsasən XIX-XX əsrlərdə öz fəaliyyətlərini daha da aktivləşdirmişlər. Hal-hazırda məhz bu qrup xristianlar say etibarilə üstünlük təşkil edirlər. Roma katolik kilsəsi daha çox nüfuza malikdir (9704 min nəfər ardıcılları var). Katoliklər daha çox ölkənin cənubunda, eləcə də bəzi Qərb rayonlarında məskunlaşıblar. Protestant kilsələri (4,3 mln nəfər) içərisində daha çox ardıcılları olanlar cənubi Hindistan kilsəsi (700 min nəfər) və Şimali Hindistan kilsəsidir (1530 min nəfər). cənubi
Hindistan kilsəsi 1947-ci ildə ölkənin cənub hissəsində yaşayan protestant təşkilatlar tərəfindən yaradılıb. Bundan başqa, Hindistanda baptistlər (2,1 mln. nəfər), lüteranlar (1,1mln. nəfər), mennonitlər, qurtuluş ordusu (227 min nəfər) ardıcılları da vardır. İnduizmdən aralanmış siqxizm indiki zamanda Hindistanda müstəqil din kimi tanınır. Ölkə əhalisinin 2 faizini təşkil edir. Əsasən Pəncab əyalətində yaşayırlar. Hindistanda həmçinin 3,8 milyon buddist yaşayır. Onların əksəriyyəti Maxaraştrda məskunlaşıblar. Hindistanda çox kiçik dini qrup halında zərdüştilər-farslar (İrandan VII- XII əsrlərdə islam tərəfdarlarının təzyiqindən qaçıb gələnlərin nəsilləri) da vardır. Farsların sayı 120 min nəfər, digər məlumatlara görə 200 min nəfərdir. Bütün Hindistan zərdüştilərinin yarıdan çoxu Bombeydə yaşayır. Hindistanda iudaistlər 8 min nəfərdirlər. Onların əksəriyyəti maxaraştra və keralda məskunlaşıblar.
Sənayenin coğrafiyası, təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Hindistan
Hindistanda daha güclü sənaye kompleksi Dekan yaylasının şimal-şərqində , Kəlkətədən Damador çayı vadisi boyunca uzanır. Ölkənin başlıca kömürmetallurqiya bazsı olan bu rayon adətən Hind Ruru adlandırırlar. Dekan yaylasının mərkəzi hissəsində ən iri Bhilai metallurqiya kombinatı tikilmişdir. Bombey, Mədrəs, Əhmədabad, Dehli, Heydərabad və.s şəhərlərdə iri sənaye mərkəzləridir.
Hindistanda formalaşan sənayenin ərazi strukturu digər İOÖ-lərdən fərqliolaraq çoxmərkəzli tipə malikdir.Ölkənin bütün hissələrində iri sənaya mərkəzləri yerləşir. Bunlar da nisbətən geri qalmış daxili ərazilərin inkişafına təsir edir.
Kənd təsərrüfatının coğrafiası, təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Hindistanın əksər hissələrində təbii şərait kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişlidir. Ölkə geniş torpaq sahələrinə malikdir. Onun ərazisinin yarısı şumluq üçün yararlıdır. Daha məhsuldar torpaqlar Qanq,Brahmaputra və digər çayların geniş vadilərində yerləşir. Bütün əkin sahələrinin 2/5-dən çoxu suvarılır.
Texniki bitkilər hər yerdə, şəkər qamışı Qanq vadisində, pambıq əsas etibarilə Dekan yaylasında, cüt Qanq deltasının və Brahmaputra vadisinin daha rütubətli rayonlarında (Qərbi Benqalda) , çay Şərqi Himalay dağətəyində becərilir. Ölkənin kənd təsərrüfatında heyvandarlıqikinci dərəcəli yer tutur. Qaramalda kənd təsərrüfatında işlək qüvvə kimi istifadə olunur. Yalnız bəzi rayonlarda əmtəəlik heyvandarlıq inkişaf etmişdir. Hinduizim qaydalarına riayət edərək, kəndlilər heç əldən düşmüş qaramalıda ətlik üçün kəsmirlər, yalnız həyətdən qovmaqla kifayətlənirlər. “Müqəddəs” inəklər” yollarda və şəhərin küçələrində gəzib dolaşırlar.
Hindistanın nəqliyyatı nisbətən yüksək inkişaf etmişdir. Dəmir yolunun uzunluğuna görə Hindistan dünyanın beş başlıca ölkəsindən biridir. Lakin ensiz dəmir yolu xətləri üstünlük təşkil edir. Yük və sərnişin daşımasında dəmir yolları başlıca rol oynayır. Çox yerlərdə bərk örtüklü avtomobil yolları yoxdur. Dəniz donan masının tonnajı getdikcə artır. Çay nəqliyyatının əhəmiyyəti artır. www.behruzmelikov.com
Yorum Gönder