Əgər Yer səthi yekcins olsaydı və Yer öz oxu və Günəş ətrafında dövr etməsəydi, atmosferin ümumi sirkulyasiyası çox sadə olardı. Yuxarı troposferdə ekvatordan qütblərə doğru hərəkət edən hava axım Yerin fırlanması nəticəsində yaranan Koriolis qüvvəsinin təsiri ilə tədricən istiqamətini dəyişir, şərqə tərəf meyil edir və təxminən 30 şimal və cənub enlİKİərdə tam qurşaq təşkil etməyən tropik yüksək təzyiq zonaları əmələ gətirir. Tropiklərdə hava aşağı enərək troposferin alt qatında yenidən ekvatora doğru hərəkət edir və qapalı sirkulyasiya sistemi yaradır. Bu passat anti- passat sirkulyasiyası da adlanır.
Passat küləklərinin sürəti 5-8 m/san olub, materiklərə nisbətən okean üzərində daha aydın təzahür edir (şəkİİ 1).
60° şimal və cənub enliklərdə alçaq təzyiq sahəsi olduğundan 30° şimal və cənub enliklərindəki yibcsək təzyiq sahələrindən bu enliklərə doğru daima istiqamətini dəyişməyən hava axını qərb küləkləri əsir. Cənub yarımkürəsində oroqrafik maneə olmadığına görə bu küləklər daha aydın hiss olunur. Şimal yanmkürəsində isə Avrasiyanın qərb sahillərində müşahidə olunur.
Atmosfer sirkulyasiyasmın digər bir növü şimal-şərq (cənub yarımkürəsində cənub-şərq) küləkləridir. Bu küləklər qütb enliklərindən müvafiq olaraq 60° enlİKİərə doğru hərənət edir.
Daimi küləklər enerji mənbəyi Kimi gələcəndə geniş istifadə olunacaqdır.
Atmosfer sirKulyasiyasmın başqa mühüm növü Mussonlardır (ərəbcə mövsüm sözündəndir). Mussonlar digər küIəklərdən fərqli olaraq daha geniş coğrafi sahə əhatə edir və il ərzində öz istiqamətini ini dəfə dəyişir (yay və qış mussonlarının yaratdığı hava şəraitini təsvir edin).
Mussonlar onean və materiklərin (suyun və qurunun) müxtəlif istilin tutumuna malin olmaları nəticəsində onean və quru səthi üzərində atmosfer təzyiqi fərqi yaranması ilə əlaqədar əmələ gəlirlər.
Göstərilənlərlə yanaşı Yer səthində istilİK və atmosfer təzyiqinin qeyri-bərabər paylanması troposferdə diametri bir neçə min kilometrə çatan nəhəng atmosfer burulğanlarının - siklon və anti- siklonların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Siklon sözü yunan mənşəli olub, - fırlanan deməndir. Siklon mərkəzində alçaq təzyiq, Kənarlara getdikcə yünsəK təzyiq olan atmosferin qapalı təzyiq sahəsidir. Siklonda hava Kənarlardan mərkəzə doğru hərəkət edir (şəkİI 2 a). Şimal yarımkürəsində Küləklər saat əqrəbinin ək- sinə, cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi istiqamətində əsir.
Tropik enliklərdə təzyiq fərqinin daha böyük olması ilə əlaqədar küləyin sürəti 70-75 m/san-ə çatır ki, bu da siklonun keçdiyi ərazilərdə dəhşətli dağıntıya səbəb olur, göy gurultuları ilə müşayiət edilən leysan yağışlar yağır. Baş verməsindən asılı olaraq siklonlar rütubətin artması, küIək, yağıntı, buludlar ilə müşayiət olunur və 4-7 gün davam edir (şəıdl 3).
Antisİklonlar isə siklonlar arası cəbhələrdə yaranır, aydın və yağmursuz havanın əmələ
gəlməsinə səbəb olur. Havanın hərəkəti siklondan fərqli olaraq Şimal yarımkürəsində saat əqrəbi, Cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbinin əksinə olur (şəıdl 2 b)
Antisiklon mərkəzində yüksək təzyiq olduğuna görə hava mərkəzdən kənara doğru hərəKət edir. Mərkəzdə tam sakitlik (şələkət), buludsuz, aydın, yağıntısız hava şəraiti yaranır. Şimal-Şərqi Sibir və Antarktida üzərində yaranan antisikİonlar uzunmüddətli olması ilə seçilir.
Passat küləklərinin sürəti 5-8 m/san olub, materiklərə nisbətən okean üzərində daha aydın təzahür edir (şəkİİ 1).
 |
| Şəkil 1.Passatlarda havanın hərəkəti |
60° şimal və cənub enliklərdə alçaq təzyiq sahəsi olduğundan 30° şimal və cənub enliklərindəki yibcsək təzyiq sahələrindən bu enliklərə doğru daima istiqamətini dəyişməyən hava axını qərb küləkləri əsir. Cənub yarımkürəsində oroqrafik maneə olmadığına görə bu küləklər daha aydın hiss olunur. Şimal yanmkürəsində isə Avrasiyanın qərb sahillərində müşahidə olunur.
Atmosfer sirkulyasiyasmın digər bir növü şimal-şərq (cənub yarımkürəsində cənub-şərq) küləkləridir. Bu küləklər qütb enliklərindən müvafiq olaraq 60° enlİKİərə doğru hərənət edir.
Daimi küləklər enerji mənbəyi Kimi gələcəndə geniş istifadə olunacaqdır.
Atmosfer sirKulyasiyasmın başqa mühüm növü Mussonlardır (ərəbcə mövsüm sözündəndir). Mussonlar digər küIəklərdən fərqli olaraq daha geniş coğrafi sahə əhatə edir və il ərzində öz istiqamətini ini dəfə dəyişir (yay və qış mussonlarının yaratdığı hava şəraitini təsvir edin).
Mussonlar onean və materiklərin (suyun və qurunun) müxtəlif istilin tutumuna malin olmaları nəticəsində onean və quru səthi üzərində atmosfer təzyiqi fərqi yaranması ilə əlaqədar əmələ gəlirlər.
 |
| Şəkil 2. Hava axınlarının hərəkət sxemi |
Siklon sözü yunan mənşəli olub, - fırlanan deməndir. Siklon mərkəzində alçaq təzyiq, Kənarlara getdikcə yünsəK təzyiq olan atmosferin qapalı təzyiq sahəsidir. Siklonda hava Kənarlardan mərkəzə doğru hərəkət edir (şəkİI 2 a). Şimal yarımkürəsində Küləklər saat əqrəbinin ək- sinə, cənub yarımkürəsində isə saat əqrəbi istiqamətində əsir.
Tropik enliklərdə təzyiq fərqinin daha böyük olması ilə əlaqədar küləyin sürəti 70-75 m/san-ə çatır ki, bu da siklonun keçdiyi ərazilərdə dəhşətli dağıntıya səbəb olur, göy gurultuları ilə müşayiət edilən leysan yağışlar yağır. Baş verməsindən asılı olaraq siklonlar rütubətin artması, küIək, yağıntı, buludlar ilə müşayiət olunur və 4-7 gün davam edir (şəıdl 3).
Antisİklonlar isə siklonlar arası cəbhələrdə yaranır, aydın və yağmursuz havanın əmələ
 |
| ŞəkİI 3. TropİK siKİonların hərəkət istiqamətləri |
Antisiklon mərkəzində yüksək təzyiq olduğuna görə hava mərkəzdən kənara doğru hərəKət edir. Mərkəzdə tam sakitlik (şələkət), buludsuz, aydın, yağıntısız hava şəraiti yaranır. Şimal-Şərqi Sibir və Antarktida üzərində yaranan antisikİonlar uzunmüddətli olması ilə seçilir.
Yorum Gönder