Onun ikinci səyahəti (1493-1496-cı il) Kicik Antil adalarının bir qrupunun, Puerto-Riko və Yamayka adalarının kəşfinə gətirib çıxarır; bundan başqa Kubanın cənub sahillərini tədqiq edir (materikin bir hissəsi kimi başa duşurdu).
Üçüncü səyahəti (1498-1500-cu il) zamanı cənubi Amerika materikinin şimal sahillərindəki Orinoko çayının ağzı və Trinidad adası kəşf olunur.
Kolumb cənubi Amerika materikinin sahillərində olsa da, onu Köhnə Dünyanın bir adası hesab edirdi və Yeni Dunyanı kəşf etdiyini hec təsəvvurunə belə gətirmirdi.
Dördüncü səyahəti zamanı (1502-1504-cu ildə) o, Mərkəzi Amerikanın 2 min km. uzunluğundakı sahillərini kəşf edir və Panama bərzəxinə yaxın hissədən qərbə yol axtarır. X.Kolumb daha sonra Honduras Nikaraqua, KostaRika və Panama sahilboyu uzərək cənub-şərqə gedib Daryen korfəzinə cıxır.Kolumbun hələ sonuncu səyahəti başa catmamış, 1497-ci ildə İspan dovləti tərəfindən yeni torpaqların mənimsənilməsinə icazə verilir və buraya avropalıların – konkistadorların boyuk axını başlayır. Tarixcilərin qeyd etdiyi kimi, «onlar buraya əllərində xac və ürəklərində qızıla olan hərisliklə gəlirdilər».Mərkəzi Amerikanın kəşfi və mənimsənilməsi ildırım surətlə baş verdi. Bir-birinin ardınca qərbə İspan və daha sonra isə Portuqal gəmiləri gedirdi.
Varlı İspan gəmi sahibləri 1499-1500-cu illərdə Ameriqo Vespuccinin iştirakı ilə cənubi Amerikaya dord ekspedisiya təşkil edirlər. Onlar 700-800 mil uzunluğunda sahilləri oyrənirlər və Amazon cayının ağzını kəşf edirlər.
1500-cu ildə Hindistana yollanan portuqaliyalı Pedro Kabralın gəmilərini fırtına Braziliya sahillərinə atır,buranı o Santa-Krus adası adlandırır. Sonralar Portuqaliya tacirləri buraya boyaq ağacı (Braziliya) ucun uzməyə başlayırlar.
Kolumbun birinci ekspedisiyasının nəticələri məlum olan kimi İngiltərə Con Kabotun başcılığı ilə 1497-ci ildə Hindistana dəniz yolu acmaq ucun qərbə gəmilər gondərir. Kabot Kolumbdan əvvəl Şimali Amerika materikində (ehtimal ki, bu yerlər Nyufaundlend adası və Labrador yarımadası imiş) olmuşdur. Beləliklə, məlum olur ki, normanlardan sonra Şimali Amerikanı həqiqi kəşf edən Kabot olmuşdur. 1498-ci ildə olan ikinci səfərində Kabot Nyufaundlenddən başlayaraq Floridaya qədər uzanan Şimali Amerika sahillərini tədqiq edir. Kolumb kimi Kabot da gorduyu yerləri Şərqi Asiyanın – Cin sahilləri hesab edir. Dunyada ən zəngin balıqcılıq rayonlarından biri olan Boyuk Nyufaundlend dayazlığını da Kabot kəşf etmişdir.
 |
| Vasko Nunyes Balboa |
Ernan Kortes 1519-1521-ci illərdə asteklər dövlətini (müasir Meksika ərazisində) talan edir, Yukandakı yuksək inkişaf etmiş maya xalqını əsarət altına alır, çoxlu qızıl və cavahirat əldə edir.
Kortesin yürüşləri nəticəsində İspaniya Amerikada ilk böyük ərazi ələ keçirir və Mərkəzi Amerikanın şimal hissəsi işğal olunub İspaniya dövlətinə birləşdirilir.
Fransisko Pisarro qardaşları 1524-1537-ci illərdə digər konkistadorlarla birlikdə (Almaqro Diyeqo və b.) Cənubi Amerikanın (Peru və Çili) qərb sahillərini kəşf edirlər və inklərin guclu imperiyasını tuturlar.İspaniya konkistadorları tarixdə gorunməmiş vəhşiliklərlə yerli xalqları qırırdılar, onların mədəniyyətini dağıdırdılar və böyük acgozluklə sərvətlərini qarət edirdilər.
Fransanın Yeni Dunyaya təşkil etdiyi ekspedisiyalar Şimali Amerikanın okeanı sahillərini oyrənir, Hudzon çayını kəşf edir və buradan qərbə keçid yolu axtarırlar. 1554-cu ildə fransız səyyahı Jak Kartye həmin dəniz kecidini axtararkən Nyufaundlendi və Muqəddəs Lavrentiya körfəzini tədqiq edir. Bir ildən sonra o Muqəddəs Lavrentiya çayı ilə yuxarı – hazırkı Monreal şəhəri olan yerə köçkunlər gətirmiş və 1541-ci ildə Kvebekin bünövrəsini qoymuşdur.
Beləliklə, XVI əsrin ortalarına Şimali Amerikanın qərbdə 400, şərqdə 600 şm.e. qədər olan sahilləri avropalılara artıq bəlli idi; onlar Cənubi Amerikanın ətrafına fırlanmış və Amazon çayı ilə qərbdən şərqə keçmişlər. İspaniya konkistadorları Meksikanı, Mərkəzi Amerikanı, Perunu, Çilini tutmuşlar, La-Plata, Orinoko, Kolorado, Maqdalen, Missuri çayları hövzələrinə daxil olmuşlar. İngilislər və fransızlar isə Şimalı Amerikanın şərq, orta və şimal hissələrini tədqiq etməyə başlamışlar.
Böyük coğrafi kəşflərin əsasını qoyan Xristofor Kolumb ömrünün axırına kimi (1506-cı ildə vəfat edib) elə bilirdi ki, Hindistana qərbdən yol açmışdır. Öyrəndiyi əraziləri o Vest-İndiya, yerli əhalini isə indular adlandırmışdır. Kolumb hələ də bilmirdi ki, «Yeni Dunyanı» Asiyadan boyuk okean ayırır və kəşf etdiyi coğrafi adalar heç də Asiya adaları deyildir.
Lakin bir az sonra Kolumbun muasirləri və davamcıları bu adlar toplusunun arxasında avropalılara indiyə qədər məlum olmayan nəhəng materikin ilkin cizgilərini gorurlər. Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, bu yeni materik Kolumbun adını daşımalı idi. Lakin Amerika adını alır. Butun qitələrdən təkcə biri real adamın şərəfinə Amerika adlandırılmışdır. Bu adam Ameriqo Vespucci idi.
Coğrafiya tarixciləri arasında Ameriqo Vespuccinin (1451-1512) səyahətləri haqqında muxtəlif fikirlər vardır.
Dürüst məlumatlara gorə o, 1501-1502-ci illərdə portuqaliyalıların ekspedisiyalarında iştirak etmiş, Cənubi Amerikada ekvator üzərində olmuş, Braziliya sahillərinin bir hissəsini xəritəyə köçurmuşdur. Əlbətdə, bir dəniz səyyahı kimi onun xidmətləri yuxarıda deyilənlərlə kifayətlənə bilərdi. Bəs belə bir halda necə olmuşdur ki, Yeni Dunya Ameriqo Vespuccinin adı ilə adlandırılmışdır. Ona əbədi şohrət gətirən işlər tamamilə başqa yonlu olmuşdur.
Vespucciyə qədər hec kim yeni kəşf olunmuş torpaqların 7 min km. uzunluğunda olan sahil xəttlərinin muşahidəsini aparmamışdır. Ona gorə də Atlantikanın o tayında kəşf olunan torpaqların Asiya olmadığı fikrinə ilk dəfə Kolumb yox, məhz Vespucci gəlmişdir. O yazırdı ki, bu olkələri Yeni Dunya adlandırmaq lazımdır. Bu dunya haqqında bizim nəsillərin indiyə qədər hec bir təsəvvurləri olmamışdır. Və o həlledici dəlil gətirir: artıq coxdan muəyyən edilib ki, Asiya şimal yarım kurəsində yerləşir və ekvator materik xəttini hec bir yerdə kəsmir. Halbuki, yeni kəşf olunan torpaqlar təkcə ekvatora yox, həm də cənub tropikindən də cənuba uzanırdı.
 |
| Ameriqo Vespucci |
Onun gondərdiyi xəritə və məktubları əldə edən alman coğrafiyaşunası Martin Valdzemuller ozunun 1507-ci ildə yazdığı «Kosmoqrafiyaya giriş» kitabında ilk dəfə «Amerika» adını cəkir.
İlk dəfə bu ad Ameriqo Vespuccinin oyrəndiyi olkələrə (Venesuela, Braziliya və butovlukdə cənubi Amerika) şamil edilirdi. Sonralar Herard Merkador 1538-ci ildə ilk dəfə Amerika adını materikin şimal hissəsinə də şamil etmişdir və beləliklə də bu ad başqa coğrafiyaşunaslar tərəfindən təkrar olunmuş, qlobus və xəritələrdə yazılıb əbədiləşdirilmişdir.
Qaldı ki, Hindistana dəniz yoluna, onun Açılmasında portuqaliyalılar ispanları qabaqlayırlar, Kolumbun kəşfləri Hindistana təcili olaraq yenidən yol axtarışının başlanmasına təkan verir.
1497-ci ildə kral Manuel Vasko da Qamanın (1469-1524) başcılığı altında Hindistana ekspedisiya gondərir.
Afrika sahillərindəki əks səmt küləkləri və cərəyanlarından yan keçmək üçün onun gəmiləri əvvəlcə qərbə dönərək sahildən xeyli aralı üzməyə başlayır və yalnız sonra şərqə istiqamət götürərək sahilə yaxınlaşır. Bu yol uzaq olsa da, yelkənli gəmilərin Lissabondan Ümid Burnuna qədər tez və rahat uzə bildiyi yol idi. Nəhayət, onun gəmiləri Ümid burnunu dolanaraq Hind okeanına cıxır. Afrikanın şərq sahili boyu üzərək Mozambik adalarına gəlir və burada o qızğın ticarət edən ərəb tacirlərini görür. Şimal istiqamətində üzən Vasko da Qama Malinda limanına gəlib çatır.
Burada portuqaliyalılar yerli hokmdarların köməyi ilə ən mahir ərəb kartoqrafı hesab olunan Əhməd İbn-Məcidi özlərinə bələdci götürürlər. Vasko da Qama onun köməyi və musson-səmt (may ayı) küləklərindən istifadə edərək 1498-ci ildə Hindistan sahillərinə gəlib catır. O, yerli tacirlərlə alver edərək, ədviyyat, qızıl və bahalı daş-qaşla oz gəmilərini yukləyir və yenə də musson kuləklərindən istifadə edərək geriyə – Afrika sahillərinə və oradan isə 1499-cu ildə Portuqaliyaya qayıdır. Beləliklə, Vasko da Qama Afrika ətrafına cənubdan dolanaraq dəniz yolu ilə Hindistana gəlmiş ilk avropalı hesab olunur. Bu təkcə Portuqaliya tarixində deyil, dunya ticarəti tarixində də onəmli bir hadisə idi. Həmin vaxtdan başlayaraq Suveyş kanalı (1869) acılanadək, Avropa ilə Hindistan və Çin arasında ticarət əvvəlki kimi Aralıq dənizi ilə yox, Atlantik okeanı – Ümid Burnu yanından keçən dəniz yolu ilə aparıldı.
Yeni acçılan bu dəniz yolu tarixi İpək yolunun da tənəzzülünə səbəb oldu. Sosial-siyasi baxımdan isə Hindistanın talan və işğalının başlanğıcını qoydu.
Vasko da Qama 1502-ci ildə top-tüfənglə yenidən Hindistana gəlir. Kəlkədə şəhərini dağıdır və boyuk vardövlətlə vətənə qayıdır. Bu ekspedisiya təkcə Hindistanın yox, həm də Hind-Çin və İndoneziyanın zəbt və talan olunması ilə nəticələnir. Portuqaliyalılar sonralar Pekinə və Yaponiyanın Kyusuyu adasına qədər gedib cıxırlar və bu olkələrlə ticarət əlaqələrinin əsasını qoyurlar.
Belə bir vəziyyətdə Amerikanı kəşf etdikdən sonra orada acı bibərdən başqa hec nə tapa bilməyən ispanlar durub gozləyə bilməzdilər ki, Hindistan ədviyyatının ticarəti təkcə portuqaliyalıların əlində olsun. Bu da oz novbəsində İspaniyanın hakim dairələrini ədviyyat olkələrinə (Moluk adaları) qərb dəniz yolunun inadla axtarışına vadar edir.
 |
| Fernan Magellan |
tayfalar arasında gedən vuruşmaya qoşulur və 27 aprel 1521-ci ildə oldurulur.
Qalan gəmilərdən birisi Xuan Sebastyan Elkanonun başcılığı ilə butun yol boyu portuqaliyalılardan gizli əvvəlcə Moluk adalarına gəlir, orada xeyli ədviyyat yukləyir, Timor adasından kecib boyuk cətinliklərlə Hind okeanının cənub enliklərilə uzərək, Ümid burnundan kecib 1522-ci ilin 8 sentyabrında salamat qalmış cəmi 18 nəfər dənizci ilə (yola cıxan 265 nəfərdən) gəlib İspaniyaya catır.
Magellanın başcılığı altında həyata kecirilən Birinci Dunya səyahətinin muəyyən iqtisadi səmərəsi olmasa da,tarixdə boyuk coğrafi nəticələr qazanmışdır. .Yeni iqtisadi baxımdan əsas ədviyyat verən olkələr – Hindistan və digərləri yenə də Portuqaliyanın əlində qalırdı. Coğrafi baxımdan: Yerin kürə şəklində olması qəti subuta yetirildi;
Vahid Dünya okeanının mövcudluğu muəyyənləşdirildi və vaxtilə Ptolemeyin də mudafiə etdiyi «kontinental», yəni qurunun daha geniş sahə tutması baxışları ozunu doğrultmadı. Həm də gec də olsa bəşəriyyət bildi ki, Yer kürəsini şərqdən qərbə dolanarkən bir gün qazanırsan. Belə ki, səyahətçilər İspaniyaya 8 sentyabr, bazar günü gəlib çıxmışdılar, gəminin gundəliyində isə şənbə idi.
Qısa dövrdə – cəmi yarım əsrdə bizim planetimizin avropalılara məlum olan sərhədlərinin gorunməmiş dərəcədə genişlənməsi baş verdi. Lakin kohnə dunyanın və yeni kəşf olunan materiklərin daxili hissələri hələ də oyrənilməmiş qalırdı. Avstraliya, Antarktida, Asiya və Şimali Amerikanın şimal sahilləri hələ kəşf olunmamışdır.
Boyuk Kəşflər dövrü coğrafi təsəvvürlərin inkişafı öz əksini parlaq şəkildə dövrün xəritələrində tapırdı. Daha düzgün proyeksiyalı və dərəcə toru ilə duzəldilmiş xəritələr (məsələn, Herard Merkatorun xəritəsi) meydana gəldi.
Ərazi kəşfləri dünyanın coğrafi xəritəsində oz əksini tapdı. Ekspedisiyaların kəşf etdiyi obyektlərin coğrafi mövqeyi dəqiq muəyyən edildi.
Mənbə :Coğrafiya tarixi - Taptıq Həsənov,Əbdurrəhim Hacızadə
Yorum Gönder