Asiya qitəsinin Çayları və gölləri

Asiya ərazisində çay şəbəkəsinin sıxlığı iqlim və relyefdən asılı olaraq çox müxtəlifdir. Səth axarının ərazidə qeyri–bərabər paylanması ilə əlaqədar olaraq, qitədə sıx çay şəbəkəsi olan sahələrlə bərabər, daimi axarı olmayan sahələr də geniş yer tutur. Qitə ərazisindən bütün okeanların hövzələrinə çaylar axır. Şimal Buzlu okeanı, Sakit və Hind okeanına tökülən çayların ümumi hövzəsi təxminən bərabərdir. Atlantik okeanı hövzəsinə Ön Asiyanın Aralıq və Qara dənizlərinə tökülən kiçik çayları daxildir.Yağıntıların illik miqdarı, bunun mümkün olan buxarlanmaya nisbəti və ərazinin meylindən asılı olaraq qitədə səth axarı müxtəlif paylanmışdır. Şimali Asiyada (Sibirdə) bu, 200 mm-dən artıqdır.
Yalnız Qərbi Sibirin cənubunda, Lena–Vilyuy çökəkliyində və Kolıma–İndiqirka hövzələrində səth axarı 200 mm–dən azdır.Mərkəzi, Orta və Ön Asiyada, yüksək dağlıq ərazilər müstəsna olmaqla, səth axarı 50 mm–dən azdır. Şərqi və Cənubi Asiyanın musson iqlimi
sahələrində səth axarı yenidən artır və öz maksimal həddinə çatır.Səth axarı Uzaq Şərqdə 200–400 mm, Çin və Yaponiyada 600–1000 mm (bəzi yerlərdə 1500 mm),Himalay dağlarının cənub yamaclarında, Arakan Yoma və Qərbi Qat dağlarının cənub –qərb yamaclarında və Malay arxipelaqı adalarının əksər sahəsində 1500 mm-ə çatır və bundan da artıq olur. Səth axarının rütubətli musson iqlimi sahəsində çox olması, burada yağıntıların bolluğu ilə, Sibirdə kifayət qədər olması isə buxarlanma qabiliyyətinin və daimi donuşluq şəraitində filtrasiyanın azlığı ilə izah edilməlidir.

            Asiyanın ən böyük çayları öz mənbəyini Mərkəzi Asiyanın şimal, cənub, qərb və şərqdən əhatə edən dağ sistemlərinin kənar (okeanlara baxan) yamaclarından götürür. Bəzən çaylar bu dağları yarıb öz mənbələrini Mərkəzi Asiyanın daxilindəki yaylalara qədər irəlilətmişlər. Beləliklə yüksək dağlar hər yerdə suayırıcı rolunu ifa edə bilmir. Qeyd etmək  kifayətdir ki, dünyanın ən yüksək dağ silsiləsi olan Himalay yalnız kiçik çayların suayrıcısıdır. Hind, Brahmaputra və bunların bəzi qolları onu dərin dərələrlə kəsir. Qitənin rütubətli sahələrində çox sulu böyük çay sistemləri inkişaf etmişdir. Bu çayların hamısı böyük məsafə qət edərək okeanlara və onların dənizlərinə tökülür. Arid sahələrdə daimi axarlı çaylar olduqcq azdır, bunlar öz sularını çox vaxt daxili hövzənin dəniz və göllərinə belə çatdıra bilmir və səhra qumlarında (subaeral deltalarda) yox olurlar. Arid sahələrin əksəriyyətində yalnız dövri çaylara rast gəlmək mümkündür. Bir neçə ildən bir dəfə həmin çayların yataqları su ilə dolur. Asiyanın arid sahələrində quru dərə sisteminin (məsələn Ərəbistanda yaxşı inkişaf etmiş vadi şəbəkəsi, Mərkəzi Asiyada quru göl çalalarının olması) plüvial dövrdə (buzlaşma dövründə) həmin sahələrdə yağıntıların indi olduğundan xeyli çox düşməsini göstərir. Həmin dövrdə arid sahələrdə daha çox daimi və müvəqqəti çaylar olmuş və onların əksəriyyəti əz sularını müəyyən dəniz və göllərə çatdırmışlar.

Asiyanın iqlim və geomorfoloji şəraiti çox müxtəlif olduğu kimi, çayların qidalanması, illik səviyyə rejimi, eroziya, nəqletmə və akkumulyasiya fəaliyyəti, nəhayət onların təsərrüfata yararlılığı da olduqca müxtəlifdir.

Sibir çaylarının (Ob,Yenisey, Lena və bunların qolları, bir çox orta və kiçik çaylar)

qidalanması əsasən qarların əriməsindən yaranan suların və qismən də yağış sularının hesabınadır. Bu çaylar yazda qarların əriməsində daşır, qışda isə onlarda su sərfi minimuma enir. Qışda Sibir çayları uzun müddət donurlar (kiçik çaylar dibə qədər buz bağlayır). Sibir çaylarının donması şimaldan, buzlardan azad olması isə cənubdan başlayır. Bu hal çaylarda iki dəfə səviyyənin qalxmasına səbəb olur. Lakin çayların buzlardan azad olduğu dövr qarların əriməsi dövrünə təsadüf edir və beləliklə çaylarda səviyyə daha çox qalxır, bəzən buz yığınları yaranır, ovalıq çayları öz yatağından çıxıb geniş əraziləri basır. Sibir çaylarının  böyük xalq təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Böyük çaylar buzdan azad olduqdan sonra nəqliyyatda mühüm rol (qışda qalın buzlar üzərində, xizəklə yük daşınır). Bu çayların hidroenerji ehtiyatlarından geniş miqyasda istifadə edilir. Anqara, Yenisey, İrtış və s. çaylar üzərində böyük hidrotexniki komplekslər yaradılmışdır. Gələcəkdə Sibir çayları hesabına Orta Asiyada böyük süni göl və suvarma şəbəkəsi yaradılması nəzərdə tutulur. Şərqi Asiya (Uzaq Şərq və Çin) çayları musson rejiminə malik olub, yağış və qar suları ilə qidalanırlar. Burada şimaldan cənuba hərəkət etdikcə çayların qidalanmasında yağış sularının payı artır, qar suları isə azalıb yox olur. Uzaq Şərq vəŞimali Çin çayları qışda uzun müddət buzla örtülür, Orta və Cənubi Çin çayları isə donmur. Bununla əlaqədar olaraq, Şərqi Asiyanın musson rejimli çayları iki tipə ayrılır: Amur tipi və Çin tipi. Amur çayı yuxarı və qismən orta axarında Sibir çayları ilə eyni rejimə malikdir. Qidalanmasında qar sularının rolu bir qədər artır. Aşağı axarında isə çayın qidalanması əsasən musson yağışları hesabınadır. Burada da çay qışda uzun müddət donur. Çay hövzəsində buxarlanma az olduğundan yayda səviyyə az aşağı düşür. Çinin böyük çaylarından Xuanxe və Yantszı da musson rejimli çaylardır. Bunlar əsasən yağış suları ilə, yuxarı axarlarında isə daimi qar və buzlaqlardan qidalanırlar. Bu çaylarda (xüsusilə Xuanxedə) dəhşətli daşqınlar olur. Xuanxe çayı Lyos yaylasından keçdikdə külli miqdar qırıntı məhsul aparır və ovalıqda çökdürür, deltasını genişləndirir. Yantsızı hövzəsində daşqınlar əsasən yayda olur. Çayın üzərində Duntin–xu və Poyan–xu göllərinin olması daşqınları xeyli tənzim edir və çayın rejimini qaydaya salır. Daşqın zamanı çaydan həmin göllərə, çayda səviyyə endikdə isə əksinə, bu göllərdən çaya axın yaranır. Yantsızı öz mənbəyində daimi qar və buzlardan qidalanır. Beləliklə yayda bütün çay boyu səviyyənin qalxması müşahidə olunur. Yantsızı  çayında səviyyə tərəddüdü Xuanxedə olduğu qədər kəskin və sıçrayışlı deyildir.

Yapon adalarının çayları musson rejimlidir. Bu çayların hövzəsi kiçik, özləri isə qısa olmasına baxmayaraq, olduqca böyük hidroenerji ehtuyatına malikdir və bu ehtiyatdan Yaponiyada geniş miqyasda istifadə edilir (elektrik enerjisi istehsalının 2/3–ni çaylar üzərində tikilmiş hidroelektrik stansiyaları verir). Adaların çayları əsasən yağış suları, qərb sahilin çayları isə yağış və qar suları ilə qidalanır. Cənub və cənub–şərq sahilin çaylarında maksimum səviyyə yay mussonları zamanı olur. Qərb sahil çayları yazda, qalın qar örtüyünün əriməsindən daşır və yayda bu səviyyəni yağış suları saxlayır. Qışda da həmin çaylar bol sulu olurlar.

Hindistan və Hind–Çinin çayları tipik musson rejimli çaylardır. Orta dağlardan və alçaq yaylalardan axan çayların səviyyə rejimi ildə iki dəfə kəskin dəyişir. Yayda bu çaylar musson yağışları hesabına çox daşırlar, qışda isə səviyyə olduqcq aşağı düşür. Hindistan və Hind–Çinin böyük çayları (Hind, Qanq, Brahmaputra, İravadi, Saluin, Mekonq və s.) öz

Mekonq çayı

mənbələrini yağıntısı az olan yüksək Tibet yaylasının cənub və cənub–şərq yamaclarından alır. Bu hissədə çaylar az sulu olmaqla buzlaqların əriməsi hesabına, qismən də qar suları hesabına qidalanırlar. Bu çaylar orta və aşağı axarlarında (Hind çayından başqa) yay mussonlarının ən güclü olduğu sahələrdən keçir. Beləliklə onların əksəriyyəti ya tamamilə, yaxud da əsasən yay musson yağışları hesabına qidalanmaqla, mussonların qızğın vaxtı daşır. Himalayda, Qaraqorumun cənub yamaclarında çoxlu miqdarda böyük buzlaqların və daimi qarların şiddətli surətdə əriməsimusson yağışlarından əmələ gələn daşqınları daha da gücləndirir (Bu hal Qanq üçün daha səciyyəvidir). Hind çayı Hind düzənliyindən keçdikdə buxarlanmaya çox su itirir; o mənsəbində başqa cənubi Asiya çaylarına nisbətən az suludur. Cənubi Asiya çaylarının suvarma  və gəmiçilikdə olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Bu çayların tükənməz hidroenerji ehtiyatlarından hələlik az istifadə edilir.

Ön Asiyanın çayları başlıca olaraq yağış sularından qidalanır. Yüksək dağlardan axan çayların qidalanmasında qar sularının, vulkanik yaylalardan axan çaylarda isəyeraltı suların rolu artır. Daxili yayla çaylarının bir qismi səhra qumlarında itir (Hilmend və s.), bir çoxu isə sahildəki dağları yararaq kənar dənizlərə axır (Qızılüzən, Qızıl İrmak və s.). Ön Asiyadan Aralıq dənizinə axan çaylar qışda çox sulu olur, yayda dayazlaşır, bəzi çaylar isə tamamilə quruyur. Çaylardan suvarmada geniş miqyasda istifadə edilir.

Mərkəzi və Orta Asiyada böyük çaylar (Amudərya, sırdərya, Tarim və s.) axmaz hövzə çayları kimi xarakterizə edilir. Ön Asiyada olduğu kimi, burada da çayların əksəriyyəti öz sularını qapalı hövzənin böyük göl və dənizlərinə çatdırmadan dağ ətəyindəki qumluqlar arasında itirlər (Edzan – qol, Tarim, Murqab, Təcən və s.). Yalnız ən böyük çaylar Amudərya və Sırdərya öz sularını Aral dənizinə çatdırır.

Mərkəzi və Orta Asiyanın ən böyük çayları öz mənbələrini yüksək dağlıq zonanın daimi qar və buzlarından götürürlər. Bu çaylar yayda çox daşırlar, qışda isə dayazlaşırlar. Dağlardan düzənliyə çıxdıqdan sonra onlar qol qəbul etmir və yayda buxarlanma və suvarmaya çox su itirirlər. Öz mənbələrini orta və alçaq dağlardan götürən çayların qidalanmasında yeraltı sular əsas yer tutur. Mərkəzi, Orta və Ön Asiyanın dağətəyi və düzənlik sahələrində yeraltı suların böyük təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Iran yaylasında bu sular çox zaman şor olduğundan istifadə edilmir. Yeraltı sulardan kəhrizlər vasitəsi ilə istifadə olunur.

Gölləri. Asiya qitəsi müxtəlif mənşəli göllərlə zəngindir. Qitədə ən çox textonik mənşəli

Baykal gölü

böyük və kiçik göllərə təsadüf edilir. Dünyanın ən böyük və ən dərin gölləri Asiyada yerləşir (Xəzər və Aral dənizləri, Baykal gölü–dərinliyi 1620 m, Balxaş gölü və s.) Asiyada göllər bir neçə tektonik sahədə yerləşirlər. Bunlardan birincisi və ən əsası Pamirdən Stanovoy dağlarına qədər uzanan Mərkəzi Asiya yaylaları ilə Sibir və Orta Asiya düzənləri arasında yerləşən ərazidir. Bu ərazinin böyük göllərindən İssık–kul, Balxaş, Alakul, Ebinur, Baqraşkul, Zaysan, Ubsu–nur, Xubsuqul və Baykalı göstərmək olar. Baykal, Zaysan, Xubsuqul və İssık – kuldan başqa qalan göllər axarsız olmaqla, şor göllərdir. Mərkəzi Asiya yaylalarında Lobnor və Qaşun – nur gölləri, Nanşan dağlarında Kukunor gölü yerləşir. Tibet yaylasında çoxlu göllər vardır. Çinin böyük gölləri Duntin – xu və Poyan–xu gölləridir. Cənubi Asiyada göllər azdır. Burada ən böyük göl Hind–Çindəki Tonle–sap gölüdür. Ön Asiya yaylalarında bir çox textonik və vulkanik–bənd mənşəli, habelə karst gölləri vardır. Burada ən böyük göllər Rizayə, Van, Sevan və Tuz gölüdür. İran yaylasının şərqində dayaz və şor göllər (Dəryaçəyi nəmək və s.) vardır