Avropanın coğrafi mövqeyi, sahəsi, sərhədləri və sahil xətti
Qərbi Avropa yer kürəsinin ən böyük materiki olan Avstraliyanın qərb kənarlarını təşkil edir. Tarixən iki qitədən ibarət olan (Asiya və Avropa) bu materikin ümumi sahəsi 54 mln. km-ə yaxındır
Qərbi Avropa yer kürəsinin ən böyük materiki olan Avstraliyanın qərb kənarlarını təşkil edir. Tarixən iki qitədən ibarət olan (Asiya və Avropa) bu materikin ümumi sahəsi 54 mln. km-ə yaxındır. Bundan 10.5 mln. km2 Avropanın, 43448 min km2 isə Asiyanın payına düşür.Avropa şimaldan, qərbdən və cənubdan okean və dənizlərlə əhatə olunmuşdur, şərqədə isə geniş bir sahədə Asiya ilə quru sərhədə malikdir. Bu sərhəd Ural dağlarının nisbətən dik şərq yamacı üzrə, Emba çayı, cənub şərqdə Xəzər dənizi, Kuma-Manıç çökəkliyi, Azov dənizi, Kerç
boğazı, Qara dəniz, Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi, Dardanel boğazı və Egey dənizindən keçir.Avropanın quruda ucqar nöqtələri şimalda Nordkin (71° 08" şm. e.), cənubda Marroki (35°50' şm. e), qərbdə Roka (9° 34' qərb uzunluğu) burunlarıdır. Ucqar şərq nöqtə Qütb Uralında 67° ş. u-da yerləşir. Beləliklə o, qərbdən şərqə 76°, şimaldan cənuba 35° uzanır. Avropanın adalarda yerləşən ucqar nöqtələri göstərilən koordinatlardan xeyli kənara çıxır (Frans İosif Torpağında 81°50' şm. eni, İslandiya adasında 24°39' q. u.).
Avropa sərhədlərinin və sahil xəttinin müasir şəkildə formalaşması dövrün sonu və dördüncü dövrdə başa çatmışdır. Yaxın geoloji keçmişdə Balkan yarımadası, Kiçik Asiya yarımadası ilə, Apenin yarımadası və Siciliya adası Tunislə, Piriney yarımadası isə Atlas dağlıq ölkəsi ilə bitişik olmuşdur. Hazırda Piriney yarımadasını Rif atlasından çox ensiz (14 km) və dayaz Cəbəlüttariq boğazı ayırır.
Avropanın sahil xətti çox parçalanmışdır (Skandinaviya, Yutlandiya, Piriney, Apenin, Balkan y.- ası və s.). Burada bir çox kənar (Barents, Norveç, Şimal, Tirren, Adriatik və s.) və daxili (Qara, Baltik və s.) dənizlər, adalar (Şpitsbergen, Yan-Mayen, İslandiya, İrlandiya, Böyük Britaniya, Balear, Korsika, Sardiniya, Siciliya və s.) və yarımadalar, körfəz (Botnik, Biskay) və boğazlar (Skagerrak, Katteqat, La-Manş) vardır. Sahil xəttinin uzunluğu 38000 km, onun parçalanması isə 35% -ə çatır. Qərbi Avropanın daxili hissələrini dənizdən cəmi 600 km məsafə ayırır. Qərbi Avropanı şimal-qərbdən dayaz dənizlə örtülmüş çox geniş şelf (qitə dayazlığı) əhatə edir. Şimal dənizi dibinin relyefində çay dərələrinin və başqa relyef formalarının aşkar edilməsi yaxın geoloji keçmişdə həmin şelf sahəsinin quru olmasını sübut edir. Qalan sahələrdə qitə dayazlığı zəif inkişaf etmiş və dərin dənizlər sahilə çox yaxın yerləşmişlər.
Orta və mütləq hündürlüyünə görə (320 m və 4810 m) Avropa Avstraliyadan başqa bütün qitələrdən geridə qalır. Qitə ərazisinin təxminən 60% -i 200 m-dən aşağı, 24% -i 200-500 m arasında, 10% -i 500-1000 m arasında, yalnız 6% -i 1000 m-dən yüksəkdə yerləşir.
Avropa dünyanın ən sıx əhali yaşayan qitəsidir. Qitənin əhali çox sıx olan sahələrində təbii landşaft insanlar tərəfindən olduqca dəyişdirilmişdir.
Avropa təbii-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən kəskin fərqlənən iki böyük hissəyə ayırır: 1) Qərbi Avropa, 2) Şərqi Avropa.
Bu fərq özünü hər iki hissənin bütün təbii-coğrafi komponentlərində aydın göstərir. Məsələn, Şərqi Avropa qədim platforma sahəsi olduğu üçün relyefində əsasən ovalıq, düzənlik və alçaq yüksəkliklər hakim mövqe tutur. Bunun əksinə, Qərbi Avropa cavan platforma və geosinklinal orogen sahələrdə yerləşdiyindən onun səthi istər üfüqi, istərsə də şaquli istiqamətdə çox parçalanmışdır. Şərqi Avropanın sahil xətti Qərbi Avropaya nisbətən az parçalanmışdır. Qərbi Avropa əsasən mülayim və rütubətli, cənubda isə Aralıq dənizi subtropik iqliminə malikdir, Şərqi Avropada isə kontinental iqlimin müxtəlif növləri hakimdir.Qərbi Avropa ilə Şərqi Avropa arasındakı fərq enlik landşaft zonalarında özünü daha aydın göstərir. Bu zonallıq Şərqi Avropanın cənub-şərqində səhra və yarımsəhra ilə, Qərbi Avropanın cənubunda isə Aralıq dənizi quru subtropik landşaft zonası ilə başlayır. Şərqi Avropada yarımsəhra zonası ilə enliyarpaqlı meşələr zonası arasındakı geniş bir ərazidə çöl və meşə-çöl landşaft zonaları yerləşdiyi halda, Qərbi Avropada Araləq dənizi quru subtropiklər landşaftı zonasından şimalda birbaşa Qərbi Avropa tipli enliyarpaqlı meşələr zonası gəlir və bu zona demək olar ki, Skandinaviya və başqa kiçik ərazilər nəzərə alınmazsa, bütün Qərbi Avropa ərazisini tutur. Çöl landşaftı isə Qərbi Avropanın cənub-şərqində ləkələr şəklində Dunayboyu düzənliklərində yayılmışdır. Şərqi Avropada olduqca geniş bir zona təşkil edən Avropa tayqası qərbə tərəf ensizləşir və Qərbi Avropa ərazisində yalnız Finlandiya və Skandinaviyada (qismən Polşada) geniş yer tutur.
Qərbi və Şərqi Avropa arasındakı fərqlər özünü təbii landşaftın digər komponentlərində də aydın göstərir.
Şərqi Avropanın fiziki coğrafiyası SSRİ-nin fiziki coğrafiyası fənnində keçildiyi üçün, burada söhbət yalnız Qərbi Avropadan gedəcəkdir.
Qərbi Avropa yer kürəsinin ən böyük materiki olan Avstraliyanın qərb kənarlarını təşkil edir. Tarixən iki qitədən ibarət olan (Asiya və Avropa) bu materikin ümumi sahəsi 54 mln. km-ə yaxındır. Bundan 10.5 mln. km2 Avropanın, 43448 min km2 isə Asiyanın payına düşür.Avropa şimaldan, qərbdən və cənubdan okean və dənizlərlə əhatə olunmuşdur, şərqədə isə geniş bir sahədə Asiya ilə quru sərhədə malikdir. Bu sərhəd Ural dağlarının nisbətən dik şərq yamacı üzrə, Emba çayı, cənub şərqdə Xəzər dənizi, Kuma-Manıç çökəkliyi, Azov dənizi, Kerç
boğazı, Qara dəniz, Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi, Dardanel boğazı və Egey dənizindən keçir.Avropanın quruda ucqar nöqtələri şimalda Nordkin (71° 08" şm. e.), cənubda Marroki (35°50' şm. e), qərbdə Roka (9° 34' qərb uzunluğu) burunlarıdır. Ucqar şərq nöqtə Qütb Uralında 67° ş. u-da yerləşir. Beləliklə o, qərbdən şərqə 76°, şimaldan cənuba 35° uzanır. Avropanın adalarda yerləşən ucqar nöqtələri göstərilən koordinatlardan xeyli kənara çıxır (Frans İosif Torpağında 81°50' şm. eni, İslandiya adasında 24°39' q. u.).
Avropa sərhədlərinin və sahil xəttinin müasir şəkildə formalaşması dövrün sonu və dördüncü dövrdə başa çatmışdır. Yaxın geoloji keçmişdə Balkan yarımadası, Kiçik Asiya yarımadası ilə, Apenin yarımadası və Siciliya adası Tunislə, Piriney yarımadası isə Atlas dağlıq ölkəsi ilə bitişik olmuşdur. Hazırda Piriney yarımadasını Rif atlasından çox ensiz (14 km) və dayaz Cəbəlüttariq boğazı ayırır.
Avropanın sahil xətti çox parçalanmışdır (Skandinaviya, Yutlandiya, Piriney, Apenin, Balkan y.- ası və s.). Burada bir çox kənar (Barents, Norveç, Şimal, Tirren, Adriatik və s.) və daxili (Qara, Baltik və s.) dənizlər, adalar (Şpitsbergen, Yan-Mayen, İslandiya, İrlandiya, Böyük Britaniya, Balear, Korsika, Sardiniya, Siciliya və s.) və yarımadalar, körfəz (Botnik, Biskay) və boğazlar (Skagerrak, Katteqat, La-Manş) vardır. Sahil xəttinin uzunluğu 38000 km, onun parçalanması isə 35% -ə çatır. Qərbi Avropanın daxili hissələrini dənizdən cəmi 600 km məsafə ayırır. Qərbi Avropanı şimal-qərbdən dayaz dənizlə örtülmüş çox geniş şelf (qitə dayazlığı) əhatə edir. Şimal dənizi dibinin relyefində çay dərələrinin və başqa relyef formalarının aşkar edilməsi yaxın geoloji keçmişdə həmin şelf sahəsinin quru olmasını sübut edir. Qalan sahələrdə qitə dayazlığı zəif inkişaf etmiş və dərin dənizlər sahilə çox yaxın yerləşmişlər.
Orta və mütləq hündürlüyünə görə (320 m və 4810 m) Avropa Avstraliyadan başqa bütün qitələrdən geridə qalır. Qitə ərazisinin təxminən 60% -i 200 m-dən aşağı, 24% -i 200-500 m arasında, 10% -i 500-1000 m arasında, yalnız 6% -i 1000 m-dən yüksəkdə yerləşir.
Avropa dünyanın ən sıx əhali yaşayan qitəsidir. Qitənin əhali çox sıx olan sahələrində təbii landşaft insanlar tərəfindən olduqca dəyişdirilmişdir.
Avropa təbii-coğrafi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən kəskin fərqlənən iki böyük hissəyə ayırır: 1) Qərbi Avropa, 2) Şərqi Avropa.
Bu fərq özünü hər iki hissənin bütün təbii-coğrafi komponentlərində aydın göstərir. Məsələn, Şərqi Avropa qədim platforma sahəsi olduğu üçün relyefində əsasən ovalıq, düzənlik və alçaq yüksəkliklər hakim mövqe tutur. Bunun əksinə, Qərbi Avropa cavan platforma və geosinklinal orogen sahələrdə yerləşdiyindən onun səthi istər üfüqi, istərsə də şaquli istiqamətdə çox parçalanmışdır. Şərqi Avropanın sahil xətti Qərbi Avropaya nisbətən az parçalanmışdır. Qərbi Avropa əsasən mülayim və rütubətli, cənubda isə Aralıq dənizi subtropik iqliminə malikdir, Şərqi Avropada isə kontinental iqlimin müxtəlif növləri hakimdir.Qərbi Avropa ilə Şərqi Avropa arasındakı fərq enlik landşaft zonalarında özünü daha aydın göstərir. Bu zonallıq Şərqi Avropanın cənub-şərqində səhra və yarımsəhra ilə, Qərbi Avropanın cənubunda isə Aralıq dənizi quru subtropik landşaft zonası ilə başlayır. Şərqi Avropada yarımsəhra zonası ilə enliyarpaqlı meşələr zonası arasındakı geniş bir ərazidə çöl və meşə-çöl landşaft zonaları yerləşdiyi halda, Qərbi Avropada Araləq dənizi quru subtropiklər landşaftı zonasından şimalda birbaşa Qərbi Avropa tipli enliyarpaqlı meşələr zonası gəlir və bu zona demək olar ki, Skandinaviya və başqa kiçik ərazilər nəzərə alınmazsa, bütün Qərbi Avropa ərazisini tutur. Çöl landşaftı isə Qərbi Avropanın cənub-şərqində ləkələr şəklində Dunayboyu düzənliklərində yayılmışdır. Şərqi Avropada olduqca geniş bir zona təşkil edən Avropa tayqası qərbə tərəf ensizləşir və Qərbi Avropa ərazisində yalnız Finlandiya və Skandinaviyada (qismən Polşada) geniş yer tutur.
Qərbi və Şərqi Avropa arasındakı fərqlər özünü təbii landşaftın digər komponentlərində də aydın göstərir.
Şərqi Avropanın fiziki coğrafiyası SSRİ-nin fiziki coğrafiyası fənnində keçildiyi üçün, burada söhbət yalnız Qərbi Avropadan gedəcəkdir.
Yorum Gönder