Avropa qitəsinin relyefi

Qərbi Avropa Relyefinin böyük formaları – birinci dərəcəli morfostrukturlar – qitənin geoloji inkişafı tarixinin nəticəsi olub, yuxarıda ayrılan tektonik sahələrə uyğun gəlir. Qərbi Avropa daxilində ayrılan böyük tektonik sahələrin şimaldan cənuba bir-birini əvəz etməsi və bu istiqamətdə relyef əmələ gətirən ekzogen (xarici) proseslərin xüsusiyyətlərinin dəyişməsi hər bir böyük morfostruktur vilayət daxilində müəyyən morfoskluptur kompleksin inkişafına səbəb olmuşdur.

Buna görə də Şimal-Qərbi Avropada ekzogen relyef formalarından buzlaq asiyası  ekzarasiyası kompleksi, Orta Avropanın Şimal düzənliklərində buzlaq və çay akkumulyasiyası formaları kompleksi, daha cənubda yerləşən orta dağlıq sahələrdə flüvial, yüksək dağlarda buzlaq (qlyasial) və buzlaqsu (fluvio-qlyasial), ovalıq və çökəklərdə isə akkumulyativ formalar kompleksi inkişaf etmişdir. Çatlarla parçalanmış qalın əhəngdaşı, gips, dolomit qatlarında coğrafi enlikdən asılı olmayaraq karstın müxtəlifnövü yayılmışdır. Aralıq dənizi vilayəti başlıca olaraq açıq karst, Orta Avropa isə örtülü karst vilayətləri kimi xarakterizə edilir.

Qərbi Avropada relyefin müasir genetik tip və formalarının yayılmasına, habelə inkişafı tarixinin xüsusiyyətlərinə görə seçilən aşağıdakı böyük geomorfoloji sahələri ayırmaq olar: I – Şimal – Qərbi Avropa (bura Finlandiya, Skandinaviya, Şotlandiya, Qərbi İngiltərə, Şimali İrlandiya daxildir), II – İslandiya, III – Almaniya – Polşa ovalığı, IV – Orta Avropanın hertsin qırışıqlığı sahəsi (hertsin Avropası), V – Orta Avropanın Alp – Karpat sahəsi (buda Alp, Karpat və Stara-Planina dağları, Lombardiya, Yuxarı, Orta və Aşağı Dunay ovalıqları daxildir), VI – Aralıq dənizi Avropası (Piriney, Apenin və Balkan yarımadaları və onların ətrafında yerləşən adalar ).

I – Şimal-Qərbi Avropa əsasən qədim kristallik və metamorfik süxurlardan təşkil olmaqla Baltik qalxanı və kaledon qırışıqlığı sahəsində yerləşir. Baltik qalxanı və şimal-

qərbdən ona bitişən kaledon qırışıqlığı sahəsi üçüncü dövrün ortalarına qədər aşınmış və peneplen tipli düzənliyə, təpəliyə çevrilmişdir. Üçüncü dövrün ortalarından başlamış bu sahədə tektonik qalxma və enmə hərəkətlərinin sürəti artır. Skandinaviya dağları daha sürətlə, Manselkiya yüksəkliyi və Norland yaylası qismən zəif əyilir. Dördüncü dövrdə bütün Şimal-Qərbi Avropa üç örtük buzlaşması altında qalır. Bütün bu proseslər nəticəsində Şimal-Qərbi Avropada relyefinə görə bir-birindən fərqlənən səkkiz geomorfoloji vilayət əmələ gəlmişdir.

1. Skandinaviya dağları. Böyük məsafədə (1500 km) cənub-qərbdən şimal-şərqə uzanan dağlardır. Dağların səthi hamardır. Ara-sıra hamar səth (bunlar fyeld adlanır) üzərində şiş təpəli yüksəklik və dağlar ucalır. Ən uca zirvə cənub-qərbdə Qalxyopiqqen (2468 m), şimal-şərqdə Kebnekayse (2123 m) zirvələridir.

2. Norveç sahili. Skandinaviya dağlarının fyordlarla parçalanmış və Norveç dənizi sahillərinə sıldırım alçalan yamaclarını və şelf üzərində yerləşən qayalı adaları əhatə edir. Burada olan çoxlu buzlaq dərələri, fyordlar, qayalı adalar, daşlı-qayalı sıldırım yamaclarda daha da mürəkkəb bir görkəm verir.

3. Nordland yaylası. Skandinaviya dağlarından Baltik körfəzinə qədər pilləvari şəkildə alçalan buzlaq dərələri ilə parçalanmış bir sahədir. Çaylarda çox kəsilməsinə baxmayaraq dərələr dərin deyildir. Dağlara yaxın çoxlu uzunsov göllər vardır. Buzlaq ekzarasiyası formaları geniş yayılmışdır.4. Finlandiya düzənlikləri. Qədim kristallik süxurlar üzərində yaranmış peneplen sahəsində tektonik qalxma çox zəif getmiş, həm də peneplen səthini buzlaqlar çox hamarlanmışdır. Ara-sıra daha möhkəm süxurlardan ibarət olan təpələr və külli miqdarda buzlaq-tektonik mənşəli çalalar və moren təpələri düzənliyin səthini mürəkkəbləşdirir. Hamar səth az çox Botnik sahili boyu uzanan daha alçaq düzənlikdə müşahidə edilir.

5. Manselkiya yüksəklikləri. Finlandiya ilə SSRİ sərhədi boyu cənubdan şimala uzanan maili yamaclı yüksəklikdir. Şimalda maksimal hündürlüyü 700 m-dən bir qədər artıqdır (Sokusti d. 744 m). Yamacları buzlaqlar tərəfindən hamarlanmış və cilalanmışdır.

6. Cənubi İsveç düzənliyi. Smoland yüksəkliyi (377 m) bunu iki hissəyə bölür. Səthi nisbətən hamardır. Mikrorelyefi buzlaq-tektonik mənşəli çala və təpələrdən ibarətdir.

7. Finlandiya moren-göllük sahəsi. Külli miqdarda mürəkkəb formalı buzlaq və tektonik göl çalaları, çilalanmış təpələr və moren tirələr, sahiilərdə isə ensiz hamar dəniz terraslarının olması səciyyəvidir.

8. Şotlandiya, Qərbi İngiltərə Şimali İrlandiya kaledon, qırışıqlığı əsası üzərində yaranmış yayla, alçaq dağlar və çökəklərin geniş yayıldığı ərazidir. Yaylalar kaynozoyda qədim peneplenin qalxması nəticəsində əmələ gəlmiş, səthi buzlaq relyef formaları və tektonik qırılmalarla kəsilmişdir. Çökəklər və kiçik ovalıqlar tektonik əyilmələrdə (qrabenlərdə) yerləşir.

II – İslandiya adası qitədən çox uzaqlarda böyük sualtı plato üzərində yerləşən qalxanvari adadır. Səthində lava yaylaları, vulkan konusları və massivləri geniş yer tutur. Şimal və şimal-şərq sahilləri fyordlarla parçalanmışdır. Başlıca relyef  əmələ gətirən amil cavan vulkanizm və buzlaq fəaliyyəti olmuşdur. İslandiyanı əhatə edən şelf sahəsinin konturuna bənzəyir. Quruda olan böyük relyef formalarının su altında davam etməsi şelfin dörüncü dövrdə aşağı endiyini göstərir.III – Orta Avropanın şimal hissəsində Almaniya – Polşa ovalığı yerləşir.

Bu, Qərbi Avropanın ən böyük ovalığıdır. Ovalıq Danimarka – Polşa və Şimali Almaniya sineklizləri sahəsində əmələ gəlmişdir. Almaniya – Polşa ovalığı relyefinin əsas əyrilərini axırıncı (vurm) buzlaşmanın son morenləri, enlik istiqamətdə uzanan geniş qədim dərələri təşkil edir.

Böyük Britaniya adalarının dağlıq sahələri öz relyefinin inkişafına və müasir relyef formaları kompleksinin xarakterinə görə Skandinaviya dağları ilə eynilik təşkil edir. Ərazinin yalnız cənub-şərq düzənlik hissəsi və hertsin qırışıqlığında yerləşən cənub dağlıq və təpəlik hissələri Avropa hertsin qırışıqlığı zonasına aid edilə bilər.

IV – Hertsin Avropası relyefinin başlıca formaları faylı, faylı-qırışıqlı alçaq dağlardan, massivlərdən, ovalıqlardan və qraben tipli çökəklərdən ibarətdir.

Fransa daxilində hertsin qırışıqlığı zonası daha geniş yer tutur. Burada relyefin ən böyük formaları Mərkəzi Fransa massivi (Pyi-de-Sansi. d., 1886 m), Armorikan təpəliyi, Paris və Akvitaniya hövzələrinin ovalıq və düzənlikləridir. Reynətrafı sahədə səthi hamar Reyn Şistli dağlar, Yuxarı Reyn çökəkliyi və onu əhatə edən Vogez və Şvarsvald dağlarıyerləşir.

Hertsin Avropası relyefinin ən görkəmli elementlərindən biri Çexiya – Moraviya yaylası və onu əhatə edən faylı dağlardır (Şumava, Filizli və Sudet dağları). Hertsin Avropası dağları alçaq olmalarına baxmayaraq yamacları dikdir. Bunun əsas səbəbi yamacların tektonik qırılmalarla kəsilməsidir. Dağların səthi çox yerdə hamar, yaxud qalxanvari formalardır.

V – Yüksək dağ sistemləri və böyük dağarası çökəklər Orta Avropanın Alp – Karpat

dağları sahəsi relyefinin böyük formalarını təşkil edir. Bu sahənin ən böyük və yüksək dağları Alp dağlarıdır (Monblan, 4810 m). Yüksək dağlıq sahədə nival-buzlaq relyefi, orta dağlıqda isə dərin erozion dərələr geniş yer tutur. Alp dağları şimal və şimal-qərbdə Alpətəyi yayla, maili düzənlik və alçaq qırışıq dağlarla əhatə olunur. Alp dağlarında eroziya və buzlaq ekzarasiyası, yamac prosesləri çox sürətlə gedir. Dağların relyefinin inkişafına burada səthə çıxan süxurların litoloji tərkibinin çox müxtəlif olması böyük təsir göstərir. Adətən kristallik süxurlar relyefin yüksəkliklərinin təşkil etmiş, şistlər üzərində dərin erozion dərələr əmələ gəlmişdir.

Karpat dağları Alp dağlarından çox alçaq olduğuna görə burada nival-buzlaq relyefi az sahə tutur. Dağların yumşaq fliş çökütülərindən ibarət olan şimal yamacları çay dərələri ilə çox kəsilmişdir. Ən yüksək zirvələr qədim kristallik süxurların səthə çıxdığı Qərbi və Cənubi Karpatlarda yerləşir.

Cənubi Karpatın davamını təşkil edən Stara-Planina faylı-qırışıqlı, orta hündürlüyə malik dağlardır. Çox yerdə möhkəm süxurlardan təşkil olduğuna görə yamacları nisbətən zəif parçalanmışdır.Cənub yamac tektonik qırılma boyu üzrə dikdir. Alp qırışıqlığı sahəsi dağları arasında geniş akkumulyativ düzənliklər və ovalıqlar yerləşir (Lombardiya, Orta və Aşağı Dunay ovalıqları). Bunların əmələ gəlməsi dağların inkişafı ilə sıx əlaqədardır.

VI – Aralıq dənizi Avropası və ya Cənubi Avropada Alp qırışıqlığı zonasında yerləşən Piriney, Apenin və Balkan yarımadaları, habelə bir çox adaların relyefi mürəkkəb dağlar, massiv və yaylalardan ibarətdir.

Piriney yarımadası neogendə ümumi qalxmaya məruz qalmış daxili yayla və massivlərdən, onları şimal və cənubdan əhatə edən alp qırışıqlı dağlardan ibarətdir. Yarımadanın daxili hissəsini Meseta yaylası tutur. Şimalda Kantabriya və Piriney dağları (Pik-de Aneto, 3404 m), cənubda Əndəlis dağları (Syerra-Nevada dağı, 3482 m) yerləşir. Kənar dağlarla daxili yayla arasında çökəklər var (şimal-şərqdə Araqon, cənub-qərbdə Əndəlis çökəyi).Apenin yarımadası, Siciliya, Sardiniya və Korsika adaları dağlıq relyefə malikdir. Burada qalın əhəngdaşı, fliş, kristallik və vulkanogen süxurlardan təşkil olunmuş dağlar relyefinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir. Sardiniya və Korsikada tektonik qırılmaların da relyefə böyük təsiri vardır (dik yamaclar, kiçik qrabenlər və s. olması). Relyefin əlamətdar cəhətlərindən biri cavan vulkanik dağların olmasıdır (Etna 3263 m, Vezuvi 1186 m).

Balkan yarımadası daha mürəkkəb relyefi ilə seçilir. Bunun səthi daha çox parçalanmışdır. Yarımadanın qərb hissəsini qırışıqlı və faylı-qırışıqlı dağlar tutur. Dinar dağlarının qərb əhəngdaşlı zonası dünyada karst relyefinin ən tipik yayıldığı sahədir. Qərb dağlıq zona sualtı tirə ilə Krit adasına uzanır.

Balkan yarımadasının daxili hissəsi qədim kristallik süxurlardan ibarət olan massivdir (Makedoniya). Cənubda bu massiv çox parçalanmış və Egey dənizi suları altına çökmüşdür.

Yarımadanın şərq hissəsində Rodop massivi (Musalla, 2925 m), Maritsa çökəkliyi, Frakiya düzənliyi və İstrincə yüksəkliyi yerləşir. Balkan yarımadasının daxili və şərq hissələrinin relyefinin əmələ gəlməsində tektonik qırılmalar üzrə qalxma və əyilmələr əsas rol oynamışdır.