Su hissəciyinin müvazinət vəziyyəti ətrafında tərəddüdü dalğalanma adlanır. Dalğanın əmələgəlmə səbəbləri sahildə və suyun dibində baş verən zəlzələ və vulkanlar, atmosfer təzyiqinin dəyişməsi, külək və s. -dir. Külək həm basqı, həm də sürtünmə enerjisi ilə suyu hərəkətə gətirir. Küləyin sürəti artdıqca dalğanın hündürlüyü və uzunluğu da arür. 1958-ci ildə Antarktida ətrafında 24,5 m hündürlükdə dalğalar müşahidə olunmuşdur (1933-cu ildə Manila yaxınlığında 34 m). Qırmızı dəniz "sakit", Barens dənizi "coşqun" dənizdir.
Dalğanın elementləri
1. Dalğanın yalı
2. Dalğa uzunluğu
3. Dalğanın hündürlüyü
4. Dalğanın dabanı
Sualtı zəlzələlərin və vulkanların təsiri nəticəsində yaranan dalğalar sunami adlanır. Sahilə yaxınlaşan sunami dalğaları böyük dağıdıcı gücə malik olur. Sunamilər daha çox Sakit okean seysmik qurşağında yaranır. Sunami dalğalarının hündürlüyü bəzən 30 m-ə, sürəti 700-800 km/saata çatır.
Böyük su kütlələrinin okean və dənizin bir yerindən başqa yerinə üfüqi istiqamətdə aparılması (yerdəyişməsi) cərəyan adlanır. Cərəyanlara "okean çayları" da deyilir. Daimi küləklərin təsiri ilə yaranan cərəyanlar dreyf axınları da adlanır.
Temperaturuna görə neytral, isti, soyuq cərəyanlar ayrılır. Cərəyanm axıtdığı suyun temperaturu ətraf sulardan istidirsə, isti cərəyan adlanır. İsti cərəyanm təsiri altında olan sahil zonalarında rütubətli iqlim şəraiti yaranır. Cərəyanm axıtdığı suyun temperaturu ətraf sulardan soyuqdursa, soyuq cərəyan adlanır. Soyuq cərəyanların təsiri altında olan sahil zonalarında quru iqlim şəraiti formalaşır, bəzən səhralar yaranır. Adətən isti cərəyanlar ekvatorial və tropik enliklərdən qütblərə (yüksək enliklərə) doğru istiqamətlənir. Soyuq cərəyanlar əsasən yüksək enliklərdə yaranır, tropik (alçaq) enliklərə doğru istiqamətlənir. Cərəyanlar Dünya okeanında su kütlələrini bir enlikdən digərinə axıtmaqla planetin iqliminə, yağıntıların paylanmasına böyük təsir göstərir. Əsasən Passat və Qərb küləklərinin təsiri ilə yaranan cərəyanlar sahillə rastlaşdıqda istiqamətini dəyişir. Şimal yarımkürəsində sağa meyl edərək saat əqrəbi istiqamətində, cənub yarımkürəsində sola meyl edərək saat əqrəbinin əksi istiqamətində dövr edir. Dünya okeanında 60-dan çox cərəyan var.
Dalğanın elementləri
1. Dalğanın yalı
2. Dalğa uzunluğu
3. Dalğanın hündürlüyü
4. Dalğanın dabanı
Sualtı zəlzələlərin və vulkanların təsiri nəticəsində yaranan dalğalar sunami adlanır. Sahilə yaxınlaşan sunami dalğaları böyük dağıdıcı gücə malik olur. Sunamilər daha çox Sakit okean seysmik qurşağında yaranır. Sunami dalğalarının hündürlüyü bəzən 30 m-ə, sürəti 700-800 km/saata çatır.
Böyük su kütlələrinin okean və dənizin bir yerindən başqa yerinə üfüqi istiqamətdə aparılması (yerdəyişməsi) cərəyan adlanır. Cərəyanlara "okean çayları" da deyilir. Daimi küləklərin təsiri ilə yaranan cərəyanlar dreyf axınları da adlanır.
Temperaturuna görə neytral, isti, soyuq cərəyanlar ayrılır. Cərəyanm axıtdığı suyun temperaturu ətraf sulardan istidirsə, isti cərəyan adlanır. İsti cərəyanm təsiri altında olan sahil zonalarında rütubətli iqlim şəraiti yaranır. Cərəyanm axıtdığı suyun temperaturu ətraf sulardan soyuqdursa, soyuq cərəyan adlanır. Soyuq cərəyanların təsiri altında olan sahil zonalarında quru iqlim şəraiti formalaşır, bəzən səhralar yaranır. Adətən isti cərəyanlar ekvatorial və tropik enliklərdən qütblərə (yüksək enliklərə) doğru istiqamətlənir. Soyuq cərəyanlar əsasən yüksək enliklərdə yaranır, tropik (alçaq) enliklərə doğru istiqamətlənir. Cərəyanlar Dünya okeanında su kütlələrini bir enlikdən digərinə axıtmaqla planetin iqliminə, yağıntıların paylanmasına böyük təsir göstərir. Əsasən Passat və Qərb küləklərinin təsiri ilə yaranan cərəyanlar sahillə rastlaşdıqda istiqamətini dəyişir. Şimal yarımkürəsində sağa meyl edərək saat əqrəbi istiqamətində, cənub yarımkürəsində sola meyl edərək saat əqrəbinin əksi istiqamətində dövr edir. Dünya okeanında 60-dan çox cərəyan var.
Sakit okeandakı isti cərəyanlar: Cənub Passat, Şərqi Avstraliya, Şimal Passat, Kuro-Sio, Şimali Sakit okean, Alyaska; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Peru, Kaliforniya, Kamçatka.
Atlantik okeanındakı isti cərəyanlar: Cənub Passat, Braziliya, Qvineya, Qviana, Antil, Şimal Passat, Qolfstrim, Şimali Atlantika, Norveç; soyuq cərəyanlar: Qərb Küləkləri, Folklend, Bengel, Kanar, Labrador.
Hind okeanındakı isti cərəyanlar: Cənub Passat, Mozambik, İynə burnu, Musson; soyuq cərəyanlar: Qərb küləkləri, Somali, Qərbi Avstraliya.
Şimal Buzlu okeanında Şimali Atlantika cərəyanının təsiri böyükdür və onun qərb hissəsinin (Barens dənizi) donmasına imkan vermir. Nisbətən duzlu və ağır olan bu cərəyanın suları okeanın dibinə çökür və okeanın dibində saat əqrəbinin əksi istiqamətində cərəyan yaradır.
Ayın və Günəşin cazibə qüvvəsi nəticəsində okean suyunun ardıcıl qalxıb-enməsi qabarma və çəkilmə prosesini yaradır. Qabarma yaradan qüvvə kütlə ilə düz, məsafənin kubu ilə tərs mütənasibdir. Ay Günəşdən dəfələrlə kiçik olsa da, Yerə daha yaxın olduğu üçün Yerdə qabarma yaranmasında Ayın təsiri daha böyükdür. Günəş, Ay və Yer bir xətt üzrə olduqda (təzə Ay çıxanda və bədrlənmiş Ay olanda) qabarma maksimum, Ay və Günəş Yerə 90° bucaq altında yerləşdikdə qabarma minimum səviyyədə olur. Ən yüksək qabarmalar Fandi körfəzində (Kanadanın Atlantik sahili) Oxot dənizi və Bristol körfəzində (13-18 m) qeydə alınmışdır. Qabarma dalğasının çay axınının əksi istiqamətində yayılması qabarma boru yaradır. Amazon, Qanq, Fuçunszyan (Çin), Temza çaylarında qabarma boru güclüdür. Qabarma dalğasından enerji əldə etmək, qabarma boru yayılan çaylarda və dayaz sahillərdə gəmi nəqliyyatının tənzimlənməsi mümkündür.
Dalğaların sahildə gördüyü iş abraziya adlanır. Sahildəki süxurlardan asılı olaraq müxtəlif sahil formaları yaranır.
Dalmasiya kövrək süxurlu sahildə çoxlu buxta, körfəz, boğaz olan sahil növüdür (Adriatik dənizi sahilləri). Fiord sahilin dərin və ensiz körfəzlərə parçalanması nəticəsində yaranan sahil formasıdır (Skandinaviya yarımadası). Şxer çoxlu kiçik ada, sualtı dayazlıq, qayalıq olan sahil formasıdır (Baltik dənizi).
Aysberq ("buz dağı") materik buzlarından qopmuş iri üzən buz parçalarıdır. Antarktida və Qrenlandiya buzlaqlarından qırılmış aysberqlər mülayim enliklərədək gəlib çıxır, dəniz nəqliyyatının inkişafına mane olur.
Okeanın əsas sərvətləri enerji, mineral və bioloji sərvətlərdir. Mineral sərvətlərə su, suda həll olan və okean dibindən çıxarılan mineral maddələr (neft, təbii qaz, dəmir, qızıl, fosforit və s.) aiddir. Bioloji sərvətlərə okean sularında yaşayan canlılar və suda inkişaf edən bitkilər daxildir. Canlılar həyat tərzinə görə 3 qrupa bölünür: planktonlar - okeanda dalğa və cərəyanlarm hesabına yerini dəyişən canlılar; nekton - sərbəst hərəkətə malik olan canlılar; bentos - okean dibində yaşayan canlılar. Mülayim enliklərdə canlılar aləmi daha zəngindir. Tropiklərdə suyun temperaturu və duzluluğu yüksək, oksigen isə az olduğundan canlılar aləmi nisbətən kasıbdır. Canlılar su kütləsinin coğrafi yayılmasından asılı olaraq dərinlik və üfüqi zonallığa uyğun yayılıb.
Yorum Gönder