Xəzər sahili zonada eol relyefi formalan güclü Xəzri və Gilavar küləklərinin çimərlik zonası və akkumulyativ sahil tirələri qumlarını sovurması və akkumulyasiyası nəticəsində yaranır. Bu formalar deflyasiya çökəklərindən, müxtəlif formalı və həcmli dün təpələrindən, tirələrindən ibarətdir. Samur-Dəvəçi ovalığı sahillərində dünlər hündürlüyü 10-12 m-ə çatan iki-üç cərgə əmələ gətirir. Bə'zən bu tirələri kəsib keçə bilməyən çayların sulan həmin tirələrin arxasında göl, göl-bataqlıq, çala-çəmən kompleksləri əmələ gətirmişdir.
Abşeron yanmadasında 1930-cü illərdə geniş sahələr qumlarla örtülü idi. Hərəkətdə olan (küləyin sovurduğu) qumlar 3,5 min hektar sahə tuturdu. Burada da qumların əsas mənbəyi çimərlik və sahil tirələrinin qumlan, yanmadada səthə çıxan qumdaşı və qum laylandır. Abşeronda eol relyefinin geniş yayılmış formalan dünlər və təpəli qumlardır. Bunlar hakim küləklərin istiqaməti üzrə sıralanırlar.
Abşeron yarımadasının cənub-qərbində, Cənub-Şərqi Qobustanda sahil boyu ara-sıra rast gələn dünlərlə yanaşı, çox kiçik şoranlıq dünləri də mövcuddur. Bunlar şoranlıqların sədi qaysağım təşkil edən qumluca və gillicələrin so vurulub şoran kollan ətrafında toplanması nəticəsində əmələ gəlir.
Cənub-Şərqi Şirvanda sahil zonasından sovurulan qumlar düzənliyin səthində sahəvi akkumulyasia edilərək qum çölləri, ara-sıra isə yastı dünlər və dün tirələri əmələ gətirir.
Kür-Araz ovahğında deflyasion çökəklər, dün tirələri və təpələri əsasən Mil düzündə (Şirin Qum, Gorus Qum və s. sahələrdə), Xəzərin sıfır metrlik sahil xətti zonasında, qismən Muğan düzündə rast gəlir. Burada Gorus Qum və Şirin Qum sahələri müstəsna olmaqla, qalan yerlərdə qum təpələri yovşan və efemerlərlə örtülü olduğundan sovurulmur. Mil düzünün qərb hissəsində Xvalm və Xəzər əsrlərində sahil zonasında əmələ gəlmiş eol akkumulyasiyası tirələri və deflyasion çökəklər geniş yayılmışdır. Bu tirələrin yüksəkliyi 1,5-2 m-dən 10-12 m-e qədər, uzunluğu 100-150 m-dən 300-400 m-ə qədərdir. Onlar qumluca və gillicələrdən yaranmışdır. Kiçik akkumulyativ tirələrin əksəriyyəti ərazini əkinə hazırlayarkən aparılan hamarlama işləri zamanı yox edilmiş, ən böyük tirələr isə indi də qalmaqdadır.
Azərbaycanın bir sıra rayonlarında, xüsusilə Ceyrançöldə, Gəncə - Qazax və Qarabağ düzlərində, Samur-Dəveçi ovalığında və Abşeron yarımadasında eol prosesi əkin sahələrinə böyük ziyan vurur. Torpağın şumlanmasından və səpindən sonra torpaq quru olduqda, güclü küləklər onun nann hissəciklərini sovurub uzaqlara aparır. Bu hadisə ilbəil təkrarlanır və torpaq öz məhsuldar üst qatından tamamilə məhrum olur.
Güclü küləklərin təkrarlandığı bölgələrdə səthə çıxan möhkəm süxurlarda müxtəlif korroziya formalan: səthi an pətəyini xatırladan qayalar, “körpülər, “daş pəncərələri“, bərk süxur sütunları yaranır. Bu formaların hamısına ayrı-ayrılıqda Ceyrançöldə sarmat qumdaşlannın səthə çıxdığı zonalarda (Udabno, Sajdağ, Molladağ, Eldar ovuğu və s.), Qobustanda (Cingirli, Böyükdaş, Kiçikdaş və i. a.), Naxçıvanda (Damdağ, İlandağ, Nehəcir, Payız və i. a. yerlərdə) rast gəlmək mümkündür.
Yorum Gönder