Naxçıvan MR ərazisindən axan çaylar əsasən az sulu, kiçik çaylardır. Bu Orta Araz çökəkliyi və Arazyanı silsilələr regionunun az yağmurlu kontinental iqlimi və böyük çay hövzələrinin inkişaf etməsi üçün əlverişli relyef şəraitinin olmaması ilə əlaqədardır. Arazyanı silsilələr zonasını yalnız Arpaçay yarma dərə ile kəsərək Vardenis və Qarabağ yaylalarının cənub yamacı və Dərəleyez çayları öz mənbələrini Derələyəz ve Zəngəzur silsilələrinin Araza baxan yamaclarından götürür və Naxçıvan çökəkliyini kəsərək Araz çayına qovuşurlar. Naxçıvan MR ərazisində 10-dan artıq çay var. Bunlara Çanaxçıçay, Bağırsaqdərə, Arpaçay, Qabaqlıçay (Arpaçayın sol qolu), Cəhriçay (Naxçıvançaym sağ qolu), Naxçıvançay, Əlincəçay (uzunluğu 62 km, sutoplayıcısı 600 km2, ortaillik su sərfi 2,23 mVs), Qarədəre, Gilançay (uzunluğu 53 km, sutoplayıcısı 426 km2, illik su sərfi 4,17 mVs), Düylünçay, Qııruçay, Venəndçay, Əylisçay, Ordubad- çay, (uzunluğu 24 km, sutoplayıcısı 42 km2, illik su sərfi 0,34 mVs) və s. daxildir. Muxtar respublikada Əylisçaydan qərbdə yerləşən 100 km -lik məsafədə Araza cəmi iki çay öz sularını çatdırırsa, 60 km-lik şərq hissədə Zəngəzur silsiləsindən başlanan 7-8 çay az sulu olsalar da, öz sulannı bir başa Araza çatdınr.
Naxçıvan çökəkliyinin şərq hissəsi çayların çox qısa (10-62 km), sutoplayıcılan isə kiçik (20-600 km2) olmasına baxmayaraq, Ordubad və Culfa rayonlarında çay dərələrində və gətirmə konuslannda yerləşən bir çox böyük və kiçik kəndləri, qəsəbələri, 2 şəhəri və əkin sahələrini, bağlan şirin su ilə tə’min edir. Regionun bə’zi çayları çox kiçik olmalanna baxmayaraq ortaillik su sərfi həcminə görə xeyli böyük çaylardan irəlidə durur. Gilançayın, uzunluğu Köndələnçaydan iki dəfə, Sumqayıtçaydan 3,5 dəfə, sutoplayıcı sahəsi həmin çaylann sutoplayıcı sahəsindən müvafiq şəkildə 110 km2 və 1328 km2 kiçik olmasına baxmayaraq, ortaillik su sərfi
(4,17 mVs) Köndələnçaym su sərfinə (4,57 m3/s) bərabərdir, Sumqayıtçayınkından isə 2 dəfə artıqdır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Gilançayın hövzəsində ortaillik yağıntıların miqdarı Köndələnçaym hövzəsindən cəmi 55 mm, Sumqayıtçay hövzəsinə düşən yağıntılardan isə 2,5 dəfə artıqdır. Uzunluğu və sutoplayıcının sahəsi Gilançayla təxminən eyni olan Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacından axan bə’zi çaylann müqayisəsi göstərir ki, mənbəyini Zəngəzur silsiləsinin uca zirvələrindən alan bu kiçik çay Qoşqarçaydan (uzunluğu 65 km, sutoplayıcısı 798 km2, hövzəsində ortaillik yağıntılann miqdan 435 mm, ortaillik su sərfi 2,74 m3/s) və Cəhriçaydan xeyli irəlidədir. Naxçıvan MR çaylan sutoplayıcılann və mənbələrinin hündürlüyündən asılı olaraq illik rejiminə görə fərqlənir. Dağətəyi və alçaqdağlıq zona çaylan mart - aprel aylannda gursulu olmaqla, yayda quruyurlar, yüksəkdağlıqdan axan çaylann gursulu dövrü may - iyun aylanna təsadüf edir.
Regionun bütün çaylannda ilin soyuq yansında, xüsusilə qışda axım yalnız yeraltı sular hesabına yaranır.
Arpaçay. Arpaçayın yuxan ve orta axını Ermənistan Respublikası ərazisində, aşağı axını isə Azərbaycan ərazisindədir. Çayın uzunluğu 128 km, su toplayıcı sahəsi 2630 km2-dir.
Arpaçay mənbəyini 3000 m yüksəklikdən Qarabağ vulkan yaylasındakı Sərçəli (3433 m) dağının qərb və Coğatsar (3333 m) dağının şərq yamacından götürür və 780 m
hündürlükdə soldan Araza qovuşur. Vulkanik yaylada və onun ətəyindəki tuflava qatlarında Arpaçay və onun qollan əksər halda kanyonvari dərələrlə axırlar. Orta axında isə çay geniş tektonik çökəklə axır və burada Vardenis, Dərələyəz silsilələrindən başlanan qollarım qəbul edir (sağdan Gərgər, Ələyez, soldan Knişikçay və b.). Yexeqnadzor çökəkliyinin cənub-qərbində çay istiqamətini kəskin dəyişib, cənuba dönür, dərin (1000 m) və dar yarma dərə ilə axaraq, Şeril düzənliyinə çıxır və burada geniş məhsuldar torpaqlı, bağ-bağatlı yastı gətirmə konusunu yaradır.
Arpaçaym qidalanmasında yeraltı, qar və yağış sulan iştirak edir. Çayın orta illik su sərfi 21,5 m3/s-dir. Çoxsulu illərdə bu 37,7 mVs-ə qədər artur, azsulu illərdə isə azalaraq 13 m3/s-yə düşür. Çayın orta illik axım həcmi 747,5*i0o m3-dir.
Arpaçaym illik su sərfinin 60,7% apreldən iyuna qeder, ye'nı cəmi üç ayda keçir ki, bunun da təxminən yanya qədəri tək may ayında baş veriı.
Arpaçayda on az sulu dövr qış aylarıdır. Dekabrdan fevrala qədər çayda illik su sərfinin yalnız 10,5% keçir ki, bu, yaz sulu dövrü ile müqayisədə 6 dəfə azdır.
Arpaçay üzərində eyniadlı su anbarının yaradılması (1977-ci il) Naxçıvan MR Arazyanı düzənliklərinin qərb hissəsində suvarılan torpaqların sahəsini xeyli genişləndirməyə imkan verdi. Arpaçaym gətirmə konusu ərazisindən bir qədər (7,5 km) yuxarı Dizə kəndi kənarında dar dərədə yaradılmış Arpaçay su anbannda yığılan suyun həcmi 150 mln. m3-ə çatır ki, bunun 140 mln. m3-i faydalı hesab olunmaqla, suvarmada istifadə edilir. Əvvəllər Arpaçaym suyundan yalnız gətirmə konusu və ona qovuşan maili düzənliklərin alçaq kənar hissələrinin suvarılmasında istifadə edilirdi. Arpaçay su anban yaradıldıqdan sonra Qıvraq, Xok platoları və Böyük Düzə su çıxarmaq imkanı yarandı. Hazırda Arpaçaydan çəkilmiş kanal və arxlar susuz torpaqların suvarılmasını tə’min edir.
Naxçıvançay. Arpaçaydan sonra Naxçıvan MR-də ikinci böyük çaydır. Naxçıvançay öz mənbəyini Zəngəzur və Dərələyəz silsiləsinin yeraltı, qar və yağış sularından toplayır. Çayın mənbəyi 2700 m yüksəklikdə, mənsəbi isə 678 m yüksəklikdə (Araz su anbarının səviyyəsi) yerləşir. Naxçıvançayın uzunluğu 71 km, su tcplayıcı sahəsi 1630 Lif dir. Naxçıvan düzənliyinə çıxana qədər çay çox yerdə qayalı yamaclara malik olan dərin dərə ilə axır. Şahbuz çökəkliyində çayın derəsi bir qədər genişlənir və terraslar müşahidə edilir. Naxçıvan düzənliyimlə çay o qədər də dərin olmayan terraslı qutuvari derə əmələ gətiımişdir.
Naxçıvançay hövzəsində yağıntıların orta illik miqdarı 453 mm, orta iLik su sərfi 5,46 nr/s-dır (çoxsulu il 14,1 m3/s, az sulu ildə isə 2,4 m3/s). Çay dağlarda bir sıra qollar qəbul edir. Onun su toplayıcısı formasına görə geniş bir sirk meydanım xatırladır. Düzənliyə çıxandan sonra sağdan ona ən böyük qolu Cəhriçay qovuşur.
Naxçıvan düzənliyi torpaqlarını suvarmaq üçün Naxçıvançay dərəsində və kənarda bir sıra kiçik sututarlar yaradılmışdır. Bunlardan Batalat su hovuzlarında 3,6 mln. m3, Qanlı göldə 1 mln. m3, Uzunoba su hovuzunda • mln. m3 su yığılır.
Naxçıvan düzənliyinin suvarılmasında həmçinin Qahabçay su hovuzundan, Əlinceçaydan çəkilmiş sularla doldurulan və ümumi həcmi 8,5 mln. m3-ə çatan Nehrəm su hovuzunda toplanan sulardan istifadə edilir.
M. A. MÜSEYİBOV
Azərbaycanın fiziki coğrafiyası
Yorum Gönder