Tyan-şanın Çin dilindən tərcüməsi "Səma dağları" adlanır ki,bu da onun yüksəuliklərə malik olduğunu göstərir. Son dövürdə Tyan-Şanın şimal sərhəddinin İli çökəkliyi ilə cənubda isə subtropik Tacik çökəkliyi ilə və Bədəxşan, Pamir dağ sistemləri ilə ayrılması daha düzgün hesab edilir.
Tyan-Şan dağlarını əsasən Şimali , Qərbi, Cənubi və Mərkəzi Tyan-Şan olmaqla dörd böyük regiona ayrılır.
Şimali Tyan-Şana enlik istiqamətə yaxın uzanan bir sıra dağlar (Qırğız, Talas, Zaili Alatausu, Kunqey Alatausu) və yarımqapalı dərin çökmə sahələri olan Rvuy və Talas daxildir. Şimali Tyan-Şan Mərkəzi
Tyan-Şandan qapalı çökəkliklər ilə aərılır ki, bunlarında ən böyüyü İssık-Kuldur. Bundan başqa həmin sistemə Koçkor, Çumqol Susamır və Getmen-Tyubin çökəklikləri daxildir.
Mərkəzi (yaxud Daxili) Tyan-Şan böyük bir üçbucaq yaradıb, onun şimal tərəfini Terski Alatau dağları, cənub şərq tərəfini Kokşaal-Tau, qərbini isə Fərqanə dağları təşkil edir.
Terski- Alatau və Kokşaal-Tau dağları şərqdə birləşərək Xan Ten-Qri dağ sistemini yaradır.
dağlarından geniş qapalı Fərqanə və yarımqapalı Daşkənd çökəklikləri vasitəsilə aərılır.
Ümumiyyətlə Təan-Şan dağ sistemi geniş sahəyə malik olub şimaldan İli çökəkliyi, cənubdan isə Fərqanə və Tarim çökəkliyi ilə əhatə olunub. onun mütləq yüksəkliyi 700-800 m-dən başlayıb 3439 m-dək ucalır. Ümumi ərazinin 70 -ə yaxın hissəsinin mütləq yüksəkliyi 1500 m-dən, müəyyən bir hissəsi isə 300 m-dən yüksəkdir. Dünyanın yüksək zirvələrindən sayılan Qələbə (7439 m) və Xan-Tenqri (6995 m) pikləri burada yerləşir.
Tyan-Şan dağlarının müasir relyefi çox mürəkkəb bir qurluşa malikdir. Burada nəhəng yüksək, orta və alçaq dağlarla yanaşı, yüksəkliyinə, geoloji qurluşuna görə bir-birindən fərqlənən, dağarası çökəkliklər, dərələr, dağətəyi maili düzənliklər və başqa relyef formalarıda geniş yayılmışdır.
Tyan-Şan üçün müxtəlif yüksəkliklərə malik olan böyük mənfi relyef formalarından (çökəkliklərin) olması xarakterikdir ki, bunlarda ərazidə müxtəlif landşaftların yaranmasına imkan vermişdir.
İssık-Kul çökəkliyi ən böyük dağ arası çökəkliklərdəndir. O, Kunqey və Tersk- Alatau dağları arasında yerləşib, qərbdən- şərqə uzunluğu 240 km-ə, eni isə 75 km-ə çatır. İssık-Kul çökəkliyinin mərkəzi alçaq hissəsində eyni adlı göl yerləşir. Onun sahil xəttinin mütləq yüksəkliyi 1623 m- dir.
İssik-Kul çökəkliyinin göldən kənarda qalan sahəsinin sahəsinin relyefi üçün bir sıra çökəklik, daxili yüksəklikləri və maili düzənliklərin olması səciyyəvidir. Kunqey Tersi Alatau dağlarının ən dağ
sahələri göl səviyyəsindən 700 m- ə qədər ucalır. İssık- Kul çökəkliyinin qərb davamını Koçkar çökəkliyi, Şərqi davamını Keqen və Tokes çökmə sahələri təşkil edir.
Tyan-Şan dağlarının intensiv parçalanmış müasir relyefinin formalaşmasında eqzogen proseslər böyük rol oynayır. Sutkalıq temperaturun kəskin tərəddüd etməsi qayalıq sahələrdə, intensiv fiziki aşınmanın daha
böyük yüksəkliklərdə isə şaxta aşınmanın inkişafına şərait yaradır. Bununla əlaqədar olaraq yüksək dağ yamaclarında aşınma materialları geniş sahə tutur. Uçqun və urantu konusları yamaclarda böyük örtüklər əmələ gətirir. Dellüvial çöküntülərin xırda tərkibli olması və böyük qalınlığa malik olması ilə əlaqədar olaraq alçaq dağlıqlarda sürüşmələr inkişaf etmişdir.
Tyan-Şan dağlarının böyük yüksəkliklə xarakterizə olunan sahələri qədim və müasir buzlaqların təsirilə aşınmış və müxtəlif buzlaq formaları (karlar, traplar, sirklər) yaranmışdır. ( lkaddimlar.com)
Yorum Gönder