Azərbaycanda Uçqunlar

Azərbaycanın dağlıq və düzənlik vilayətlərində uçqun hadisəsi ilə bağlı müxtəlif həcmli relyef formaları əmələ gəlmişdir. Dağlıq vilayətlərdə uçqunlar dik yamaclarda daha çox təkrarlanmaqla, bütün çay hövzələrində müşahidə edilir. Dağətəyi və düzənliklərdə isə uçqunlar çay dərələrinin və yarğanların dik yamaclarında baş verir. Ayrı-ayrı dağlıq sahələrdə uçqunların yayılmasının müqayisəli xarakteristikası gösterir ki, bu hadisəyə görə də Böyük Qafqaz vilayəti qalan dağlıq vilayətlərdən irəlidədir. Böyük Qafqaz vilayətində ən fəal uçqun sahələri Şahdağ, Qızılqaya massivləri və süxurların yatımı asılı vəziyyətdə olan dağ yamacları, dabanı çay suları ilə yuyulan yamaclardır. Şahdağ və Qızılqaya massivinin kənarlarında mezozoyun qalın əhəngdaşı qatlarının nəhəng kəsəkləri tektonik çatlar üzrə qopub dik yamacın ətəyində, xüsusilə Qusarçayın köndələn kanyonvari dərəsində qalaqlanır. Bu uçqunlar əksər hallarda seysmik hərəkətlərin te’siri altında baş verir.
Kiçik Qafqaz dağlarında seysmotektonik uçqunlara ən tipik misal Xll əsrin otuzuncu illərində baş vermiş Gəncə zəlzələsi zamanı Kəpəz dağının böyük hissəsinin uçub dağılmasıdır. Uçqun materialları Ağsuçayın dərəsində qalaqlanaraq relyefdə ciddi dəyişiklik əmələ gətirmişdir. Çay dərəsində uçqun materiallarının toplandığı sahələr arasında yaranan böyük və kiçik çökəklərdə toplanan sular öz estetik gözəlliyi ile məşhurlaşmış gölləri, o cümlədən Azerbaycan təbiətinin gözəllik rəmzi Göygölü əmələ gətirmişdir.
Azerbaycanın arid-denudasion alçaqdağlığında inkişafda olan yarğanların yamaclarında da (Ceyrançöl, Acınohur, Qobustan, Naxçıvan çökəkliyi) qalın gillicə qatlarında kiçik, be’zen hətta böyük sahəli uçqunlara rast gəlmək mümkündür. Orta kür dərəsinin olduqca dik şimal və cənub yamaclarında uçqun hadisəsi daha geniş sahələrdə baş verir. Bunun əsas səbəbi Kür çayının sahillərini intensiv yumasıdır. Kür çayının Quynıqcnçi antiklinalına sıxıldığı meandrları sahəsində uçqun nəticəsində çox qanşiq qırışıqlıqlar əmələ gəlmişdir (Xatınlı və Xuluf qırışıqları sahəsində).
Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar abraziya prosesinin te’siri altında bir sıra yerlərdə sahilin (xüsusən Lənkəran və Cənub-Şərqi Şirvan sahillərində) uçulması prosesi də fəallaşmışdır. Abraziya te’siri altında az-çox böyük uçqunlar Abşeron yarımadasının şimal sahilində əhəngdaşı laylarından əmələ gəlmiş dik yamaclarda müşahidə edilir. Keçmişdə uçqunların buna bənzər növü Beşbarmaq tirəsinin şərq yamacında da baş vermişdir.