MARS PLANETİ - ƏTRAFLI BİLGİ

Mars Yer qrupu planetlərindən sonuncusudur, coğrafiya üçün daha böyük maraq doğurur, çünki Mars, Günəş sistemində Yer istisna edilməklə yeganə planetdir ki, canlı orqanizmlərin heç olmasa ibtidai formalarının orada mövcud olduğu mümkündür. Bu planetdə bir çox fiziki şərait canlı maddənin meydana gəlməsinə zidd deyildir.
Bir neçə PAS Marsın ətrafına dövrə vurmuş və yaxın məsafədən fotoĢəklini çəkmiĢdir.Mars ölçülərinə görə Yerdən iki dəfə, kütləsinə görə isə 9 dəfə kiçikdir, onun radiusu 3386 km-ə bərabərdir, orta sıxlığı 3,97 q/sm3-dir (Ayın sıxlığına yaxındır). Bu o deməkdir ki, Mars ağır
nüvədən məhrumdur. Ağır nüvənin olmamsı, ehtimal ki, biosferin inkişafını məhdudlaşdırır.
Mars öz oxu ətrafına sürətlə-24 saat 37 dəq. ərzində, demək olar ki, Yer sürəti ilə fırlanır. Fırlanma oxu orbit müstəvisinə 65/ meyllidir, bu, ilin fəsillərinin dəyiĢməsinə imkan verir. Lakin Mars ili 687 Yer sutkası qədər davam edir. Mars Günəşdən Yerə nisbətən 1,5 dəfə uzaqda yerləĢdiyinə görə o, bizim planetə nisbətən 2,5 dəfə az istilik alır.

Yerin atmosferi olduğu kimi, Marsın da atmosferi vardır. Lakin Marsın kütləsi kiçik olduğundan atmosferi olduqca seyrəkdir (qazların dissipasiyası baĢ verir): alt laylarda təzyiq 6.102 Pa-dır, havasının sıxlığı Yerdə 15-20 km yüksəklikdə havanın sıxlığı kimidir. O atmosfer demək olar ki, tamamilə CO2-dən ibarətdir, ola bilsin ki, cüzi miqdarda azot və arqon da vardır. Çox az miqdarda su buxarının olduğu müəyyən edilmiĢdir. Marsın maqnitosferi yoxdur, Günəş küləyi və ultrabənövşəyi radiasiya su malekullarını oksigenə və hodrogenə parçalayır, oksigen oksidləĢməyə sərf olunur, hidrogen uçub gedir.
Mars Günəşdən xeyli aralı və seyrək atmosferli olduğundan iqlimi soyuq və kəskin kontinentaldır. Orta temperatur 200 K-dir,ekvatoral zonada gündüz temperatur 200C-yə qalxa, gecələr isə (hesablamaya görə)-450-yə, qütb enliklərində isə-1000C-yə qədər düşə bilər.
Marsın səthində maye halında su yoxdur, hər yer daimi donuĢluqdur və buna görə də qrunt suyu səthə çıxa bilmir. Atmosferə çıxmaq imkanı tapan su isə seyrək havada dərhal
buxarlanır.
Teleskopla baxdıqda Marsın diski üzərində aşağıdakı areoqrafik (Yerdə coğrafi sözünə uyğun gəlir) detallar görünür:
1. «Materiklər» adlanan və diskin 2/3-ni tutan açıq-qırmızı
sahələr;şərti olaraq «dənizlər» adlanan və diskin 1/3-ni tutan tutqun sahələr.Açıq qırmızı sahələr ehtimal ki, yaylalardır, küləklər xırda qumu üstündən aparmışdır, tutqun sahələr isə qumlu səhralardır.

2. Qütb papaqları qışda qütblərin ətrafında əmələ gələn və
500 enliklərə qədər yayılan və yayda yox olan ağ ləkələr. Yazda qütb papağı sərhədi boyunca tutqun sahələrdə haşiyə əmələ gələrək sutkada 30 km sür‖ətlə ekvatora doğru irəliləyir. Açıq sahələr mövsümi tsikllərdə iştirak etmir.

3. İki tip bulud (qara toz buludu, ehtimal ki, buz kristallarından ibarət ağ buludlar), həmçinin güclü toz burulğanları.Bir fərziyyəyə görə qütb papaqları nazik qar və ya qırov layından əmələ gəlmişdir, tutqun sahələr bitkilərə örtülüdür; yaz haşiyəsini yazda canlanmış bitkilər əmələ gətirir. 

Beləliklə, bu fərziyyə Marsda biosfer olduğunu təsdiq edir. Amerika PAS «Vikinq»ni (1976) məlumatına görə qütb papaqları böyük qar və buz kütlələrindən ibarətdir; Marsda xeyli su ehtiyatının olması mümkündür.
Digər fərziyyəyə görə Marsda canlı orqanizmlər yoxdur. Bu fərziyyə qütb papaqlarının əmələ gəlməsini qışda karbon qazının donması ilə, aspektlərin mövsümi dəyişməsinin qumların yerdəyişməsilə izah edir. Marsın səthinə sərbəst çatan korpuskulyar radiasiya canlı hüceyrələr üçün məhvedicidir.
PAS-ların çəkdikləri göstərdi ki, Marsın səthi Ayın səthinə oxşayır. Marsın səthində də çox sayda krater vardır. Aşınma
qabığının (qumların) qırmızımtıl rəngi Yerdən görünən diskə də eyni rəngi verir; qan kimi qırmızı rənginə görə də planet müharibə allahı Marsın adı ilə adlandırılmışdır.
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki,planetdə həyatın meydana gəlməsi və biosferin yaranması üçün müəyyən şərait lazımdır: 
1) planetin ölçüsü və kütləsi elə olmalıdır ki, onun səthini sərt radiasiyadan mühafizə edə bilən maqnitosferin
yaranması üçün ağır metal nüvənin təşəkkül tapması və planetin sıx atmosfer saxlaması mümkün olsun;
2) Günəşdən ara məsafəsi elə olmalıdır ki, qabarma sürtünməsi planetin fırlanmasını tormozlandırmasın, gecə və gündüz bir-birinin tez əvəz etsin və istilik miqdarı canlı toxumların fəaliyyəti üçün çatsın.

Leonid Pavloviç şübayev

Ümumi yerĢünaslıq. Bakı, Maarif, 1986