Qərbi Avropada Arktikada (76,5° ilə 80,5° şm. enliyində) yerləşən yeganə adalar qrupudur. Sahəsi 62 min kv. km. olub, Qərbi Şpitsbergen, Şimal-Şərq Torpağı kimi iri və bir neçə xırda adalardan ibarətdir. Arxipalaqa daxil olan adaların hamısı materik mənşəli olub, kaynozoy erasının ikinci yarısına qədər Qərbi Avropanı Qrenlandiya adası ilə birləşdirmiş qədim qurunun qalıqları hesab edilir. Arxipelaqın adalarında proterozoy və alt paleozoyun kaledon qırışıqlığına məruz qalmış süxurları yayılmışdır. Bəzi yerlərdə bu süxurların üzərini karbon dövrünün, mezozoy və kaynozoyun üfüqi istiqamətdə yatmış, daş kömür ehtiyatlarına malik olan çöküntüləri örtmüşdür. Adaların ümumi sahəsinin 1/4-dən çox hissəsini qalınlığı 700 m-ə qədər çatan buzlaqla örtülmüşdür. Müasir relyefdə şaxta aşınması və dördüncü dövrün sonunda baş vermiş böyük tektonik çatlar və qalxmalarla əlaqədar olan formalar geniş yayılmışdır. Arxipelaqın şimal-qərb və şimal-şərqində qalxmalarla əlaqədar olan bəzi sahələrin hündürlüyü 1500-1700 m-ə çatır. Şimal və qərbdə yerləşən adaların sahilləri çox parçalanmışdır. Bu sahillər üçün fyordlar səciyyəvidir. Qərbi Şpitsbergen adasında ən böyük fyord İs-fyorddur. Şpitsbergen arxipelaqında illik radiasiya balansı sıfıra bərabərdir. Bu da ərazidə sərt iqlimin və şaxtanın hakim olması üçün şərait yaradır. Qərbdə yerləşən adalara ilıq Şpitsbergen axını təsir göstərdiyindən buranın iqlimi şərqə nisbətən bir qədər mülayim-soyuqdur. Şərqdə yerləşən adaların iqlimi çox sərtdir. Qərbdə yanvar ayının orta temperaturu -12°, şərqdə isə -18°-dir. İyul ayında temperatur müvafiq surətdə +5°, +3° arasında dəyişir. Mütləq maksimum temperatur +16°-yə, mütləq minimum isə -40°-yə çatır. Qərbdə ilıq axınların təsiri ilə əlaqədar yağıntıların miqdarı bir qədər çoxdur. Yağıntılar əsasən qar və yağış halında düşür. Şərq adalarında yağıntılar az olub, əsasən qar halında düşür. Adaların buz örtüyündən azad olmuş hissələrində əsasən tundra bitkiləri (şibyə, mamır, 20 sm-ə qədər hündürlükdə qütb laləsi və s.) və torfluqlar yayılmışdır. Şərqdəki adalarda dağlıq sahələr üçün soyuq səhralar səciyyəvidir. Arxipelaqın heyvanlar aləmi kasıbdır. Ağ ayı, şimal maralı və tülkü yayılmışdır. 1920-ci ildən arxipelaqda muskus öküzü qoruğu təşkil edilmişdir. Şpitsbergen arxipelaqı Qərbi Avropada əhalinin yaşadığı ən şimal ərazidir. Əhalisinin əksəriyyəti 20-ci əsrin əvvəllərindən istismar edilməyə başlanmış daş kömür şaxtalarında işləyir və ovçuluqla məşğul olur
Yorum Gönder