Boyuk alman coğrafiyacısı Haydelberq Universitetinin professoru Alfred Hetner (1859-1941) «Coğrafiya, onun tarixi, mahiyyəti və metodları» əsərini yazmışdır. Bu kitabda coğrafiya elminin mustəqil metodları və coğrafiyanın bir sıra başqa nəzəri məsələləri haqqında cox maraqlı məlumatlar toplanmışdır. Hetner Humboltun bir sıra materialist ideyalarını, xususilə landşaftın obyektiv varlığı ideyasını qəbul etmişdir. Onun umumi coğrafiyanın butovluyu, vahid elmiliyi ideyası, Kantın və Ritterin ideyalarına cox yaxın idi. Alimin vahid coğrafiyasında əsas yeri diyarşunaslıq və landşaftşunaslıq tuturdu. O, həm də insana təbii landşaftın bir komponenti kimi baxırdı. Coğrafiyada butovluyun itməsindən narahat olan Hetner coğrafi tədqiqatların digər elmlər, yəni geologiya, fizika, zoologiya, botanika və ictimai elmlər tərəfindən aparılmasına razı deyildi. O, muxtəlif tərəflərə parcalanmayan, ozunəməxsus mahiyyəti və məzmunu
olan coğrafiya yaratmağa calışırdı. Bunun ucun o, Ritterin «yer cisimləri ilə doldurulmuş məkan» konsepsiyasını əsas goturərək qeyd edirdi ki, coğrafiya muxtəlif boyuklukdə olan əraziləri, məkanı doldurmuş obyektlərin, əşyaların ərazi munasibətlərini oyrənir. Coğrafiyanın mahiyyətini sahə-ərazi munasibətlərində gorən Hetner iddia edirdi ki, təbiətdə rayon, landşaft xususiyyəti yoxdur, onlar tədqiqatcının təfəkkurunun məhsuludur. Buna baxmayaraq, ozu landşaft və rayon haqqında xeyli zəngin məlumatlar vermişdir. Beləliklə, Hetner də coğrafiya elmi ucun duzgun konsepsiya tapa bilməmişdir. Onun xronoloji konsepsiyasının ən boyuk noqsanı aşağıdakılar idi.
Onun ideyasının quvvətli tərəfi hadisələrin və obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrinə boyuk diqqət verməsində idi.Ərazi aspekti coğrafiya elmlərinin ana xəttini təşkil edir və bu elmin butun sahələrini bir-birilə əlaqələndirir. Hetnerin fikrincə, bu aspekt coğrafiyanı vahid elmə cevirir. Lakin o, səhvə də yol verirdi, belə ki, ərazi aspekti coğrafiyanın vahid elmə cevrilməsinə deyil, onların birliyinə səbəb olur. Bir sozlə, Hetnerin vahid coğrafiyası geosiyasətin təsirini daha da
gucləndirir və onu daha cox sosial elmə cevirir, beləliklə də cəmiyyət təbiətdən təcrid edilmiş şəkildə oyrənilirdi.
olan coğrafiya yaratmağa calışırdı. Bunun ucun o, Ritterin «yer cisimləri ilə doldurulmuş məkan» konsepsiyasını əsas goturərək qeyd edirdi ki, coğrafiya muxtəlif boyuklukdə olan əraziləri, məkanı doldurmuş obyektlərin, əşyaların ərazi munasibətlərini oyrənir. Coğrafiyanın mahiyyətini sahə-ərazi munasibətlərində gorən Hetner iddia edirdi ki, təbiətdə rayon, landşaft xususiyyəti yoxdur, onlar tədqiqatcının təfəkkurunun məhsuludur. Buna baxmayaraq, ozu landşaft və rayon haqqında xeyli zəngin məlumatlar vermişdir. Beləliklə, Hetner də coğrafiya elmi ucun duzgun konsepsiya tapa bilməmişdir. Onun xronoloji konsepsiyasının ən boyuk noqsanı aşağıdakılar idi.
1. O, amillərin mənşəyi, inkişaf tarixini nəzərə carpan, məkanı dolduran obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrini oyrənməyi soyləməklə coğrafiyada xronoloji konsepsiyanı əsas goturmuşdur.
2. Həqiqi varlıq saydığı tədqiqat obyektinin rayona və landşafta subyektiv munasibətini gostərərək, onu təfəkkurun inikası hesab etmişdir.
Onun ideyasının quvvətli tərəfi hadisələrin və obyektlərin qarşılıqlı əlaqələrinə boyuk diqqət verməsində idi.Ərazi aspekti coğrafiya elmlərinin ana xəttini təşkil edir və bu elmin butun sahələrini bir-birilə əlaqələndirir. Hetnerin fikrincə, bu aspekt coğrafiyanı vahid elmə cevirir. Lakin o, səhvə də yol verirdi, belə ki, ərazi aspekti coğrafiyanın vahid elmə cevrilməsinə deyil, onların birliyinə səbəb olur. Bir sozlə, Hetnerin vahid coğrafiyası geosiyasətin təsirini daha da
gucləndirir və onu daha cox sosial elmə cevirir, beləliklə də cəmiyyət təbiətdən təcrid edilmiş şəkildə oyrənilirdi.
Yorum Gönder