Azərbaycanda Karst Relyefi

Azərhaycanın dağlıq vilayətlərində karst prosesi az-çox inkişaf etsə də, tipik karst landşaftı ç0x kiçik sahələrdə (yalnız karhonat süxurların yayıldığı ərazilərdə) yayılmışdır. Karst Böyük Qafqazda Yan silsilənin karbonat süxurlar zonasmda, cənub yamacda isə yura və tabaşir əhəngdaşı laylarının səthə çıxdığı yeri ərdə inkişaf etmişdir. Kiçik Qafqazda karst prosesi, əsasən Şınıx-Dəstəfur sinklinoriumunda yura və tabaşir yaşlı əhəngdaşı qatlarının, Ağcakənd sfnklinoriumunda gips qatlarının, Qarabağ silsiləsində qalın karbonat süxurların səthə çıxdığı, yaxud az dərinlikdə yatdığı sahə və zonalarda fəaliyyət göstərir.
Naxçıvan -da karstlaşan süxurlara Dərələyəz silsiləsində və ondan qərbdə yayılmış mezozoy və paleozoy karbonat süxurları aiddir.
Sadalananlar göstərir ki, karst prosesi Azərbaycanın bütün dağlıq vilayətlərində relyef əmələ gəlmədə özünü bu və yaxud başqa dərəcədə göstərir.
Lakin Azerbaycan ərazisində dünyanın, hətta Qafqazın başqa karst vilayətlərində
olduğu kimi tipik karst morfologiyasına və karst landşaftına rast gəlmək mümkün deyil.
İndiyə qədər Azərbaycanda apanlmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, respublikamızda ən böyük mağara Füzuli rayonu erazisində yerləşən Azıx  mağarasıdır .(uzunluğu 120 m, ayrı-ayrı salonların hündürlüyü 5-10 m-ə, eni-uzunu isə 20-30 m-ə qədərdir). Bu, əlbəttə həcminə vo törəmə formalarla zənginliyinə görə Qərbi Qafqazda olan mağaralarla müqaisə edilə bilməz. Lakin professor M.Hüseynovun tədqiqatları göstərir ki, tarixi əhəmiyyətinə görə bu mağaranın dünyada tayı yoxdur. Arxeoloji tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, ilk insan Azıx mağarasında çox qədimlərdən məskun olmuş və bir milyon il bu mağaradan, demək olar ki, fasiləsiz bir yaşayış məskəni (sığıncaq) kimi istifadə etmişdir.
Karstlaşan süxurların yayıldığı ərazilərdə bir çox kiçik mağara, şaxta, quyu və başqa formalar yayılmışdır. Həmin sahələrdə karstın tipilc səth (yerüstü) formaları da (karr çölləri, qıflar və s.) zəif inkişaf* etmişdir. Ayn-ayn karst sahələri çox böyük olmasalar da, özlərinə məxsus hidroloji və hidroqrafık xüsusiyyətlərə malikdir. Karstlaşan süxurlardan ibarət massiv və yaylalarda yağış və qar suları, əsasən yeraltına süzülür. Adətən, karst massivləri bol yeraltı sulan, gur bulaqları
ilə seçilir. Ağdam şəhəri yaxınlığında vokluz tipli Şahbulaq bütün Kiçik Qafqazətəyi monoklinal zonada ən tipilc gur sulu karst bulağıdır.
Azərbaycanda tipik (karbonat süxurlarda yayılmış) karstla yanaşı, “klastokarst“ və “gil karstı“ da inlcişaf“ etmişdir.
 Klastokarst, əsasən Qarabağ vulkan yaylasında inlcişaf“ etmişdir. Laçın və Kəlbəcər rayonları ərazilərində yayılmış tuf-lava qatlarında tipilc karst prosesi ilə əlaqəsi olmayan, lakin morfologiyasına görə karst boşluqlanm çox xatırladan relyef“ formaları geniş yayılmışdfır. Bu formaların Azərbaycanda daha çox inlcişaf etdiyi sahələr Zabuxçaym sağ sahili (Sadınlar, Hacılar, Əhmədli, Minkənd kəndləri ərazisi) və Kəlbəcər şəhərindən yuxan Tərtərçayın sol sahilidir. Burada lava qatlarında, tuf, tufbrekçilərdə, xüsusilə lava və tuf laylan təmasında böyük kamizlərə, mağaralara, qıflara, şaxtalara rast gəlmək mümkündür.
Qarabağ vulkan yaylası yeraltı suların yayılmasına və ehtiyatına, çaylarda axımın tənzimlənməsinə və s. xüsusiyyətlərinə görə tipilc karst vilayətlərindən o qədər də fərqlənmir. Burada yeraltı çaylar, gursulu bulaqlar karst hidroqrafiyasmın xarakter elementləridir.
Mənbə: Azərbaycanın Fiziki Coğrafiyası
                                       M.A.Müseyibov