Müasir astronomiya

Astronomiya ifadəsi, əsasən, göy cisimləri haqqında elm kimi başa düşülməkdədir. Bununla bərabər, çox zaman astrofizika termini də istifadə olunur. Bu sözün hərfi mənası yunancadan ulduz fizikası mənasına gəlir. Bununla bərabər, son dövrlərdə bu söz daha geniş mənada işlədilməkdədir. Astrofizika – Kainatda olan fiziki hadisələr haqqında elmdir. Burada nəinki ulduzlarda gedən fiziki proseslər, həmçinin ulduzlararası və qalaktikalararası mühit, habelə maddənin atom, molekul və digər elementar zərrəcikləri öyrənilir. Buna səbəb kosmik obyektlərin və bütövlükdə Kainatın bir çox xassələrinin bu zərrəciklərdən asılı olmasıdır.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırki dövrdə astrofizika və astronomiya terminləri arasında fərq aradan qalxmaqdadır. Məsələn, müasir astrofizikanın bir çox bölmələrini «Radioastronomiya», «Optik astronomiya», «Rentgen astronomiyası», «Neytrino astronomiyası» və s. kimi adlandırırlar. Buna səbəb son bir neçə on

il ərzində astronomiyada baş vermiş çox ciddi inkişafdır. Bu inkişafın da əsas mahiyyəti bəşəriyyətin təkcə yaxın kosmik fəzanı öyrənib, onu müasir elmi işlərdə istifadə etmək deyil, başlıcası, müasir astrofizikanın çoxdalğalı bir elmi tədqiqat sahəsinə çevrilməsidir. Bu o deməkdir ki, hazırki dövrdə alimlər göy cisimlərini çox geniş bir elektromaqnit dalğaları diapazonunda tədqiq edirlər. Astrofizikada iki konseptual yanaşma üsulu mövcuddur. Bunlardan birincisi, ayrı-ayrı göy cisimlərinin – planetlərin, ulduzların, pulsarların, kvazarların, qalaktikaların və s. fərdi xüsusiyyətlərini öyrənir. İkincisi, bu obyektlərdə olan xüsusiyyətləri ümumiləşdirməklə Kainatda materiyanın ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. Astrofizika üçün ən ümdə məsələlərdən biri göy cisimlərindən hansı üsulla informasiya almaqdır. Hazırda informasiya almanın dörd üsulu mövcuddur: 

1. Elektromaqnit şüalanma: qamma-şüalanma, rentgen şüalanma, görünən, infraqırmızı və radioşüalanma.
2. Kosmik şüalanma: Yerin ətrafına qədər gəlib çıxa bilən vəatmosferlə qarşılıqlı təsirdə olan zərrəciklər seli. Bu şüalanmanın tərkibi əsasən yüksəkener$ili elektronlardan, 
proton və ağır nüvələrdən, habelə dayanıqsız neytron və mezonlardan ibarətdir. Bundan başqa, kosmik şüalanmanın 
ilkin tərkibində antiprotonlar, pozitronlar – başqa sözlə, antimateriya müşahidə olunur. Lakin bunların əksəriyyəti protonlarla ulduzlararası və planetlərarası maddənin qarşılıqlı təsirindən yaranır. 
3. Neytirino və antineytrino. Hazırda üç tip neytrino məlumdur, 
bunlardan ikisi elektronlarla və µ-mezonlarla, üçüncüsü isə τ-mezonlarla bağlıdır. 
4. Qravitasiya dalğaları: böyük kütləli ulduzların partlaması zamanı yaranır və ulduzların

hərəkəti haqqında informasiya daşıyır. Bu dalğalar birbaşa detektə olunmasa da, onlların 

mövcudluğunu sübut edən çoxlu müşahidə məlumatları vardır.Astrofizikanın ən uğurlu kəşflərindən biri isə çox qəribə fiziki xassələri olan obyektlərin aşkar olunmasıdır. Bunlardan, birincisi, neytron ulduzları misal göstərmək olar.Belə bir şəraitdə maddənin strukturu və xassələri tamamilə dəyişir. İkincisi, qara deşiklər – bu obyektlərdə ikinci kosmik sürət işıq sürətinə bərabərdir. Üçüncüsü, ifratböyük qara deşik olan vəqalaktikanın nüvəsində yerləşən kvazarları qeyd etmək olar. 

N.Z.İSMAYILOV 

ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA