 |
| Coğrafi zonallıq qanunu |
Cografi təbəqə daxilində ərazi differensiasiyasının yaranmasının əsas səbəbionun ayrı-ayrı hissələrində inkisaf səraitinin rəng bərəngliyidir.İnkisafın qeyri bərabərliyi, cografi təbəqədə fiziki-cografi differensiyasiyanın iki növünü-regionalvəl okal ayrılmaga imkan verir. Regional differensiasiya cografi prosesləri sərtləndirən iki əsas enerji mənbəyindən və onların münasibtindən asılıdır:
1.Günəsin süa enerjisi.
2.Yerin daxili enerjisi.
Hər iki amil məkan vəzaman etibar ilə özünü qeyribərabər göstərir ki, bunun nətic_sində cografi təbəqənin landsaft sferasında iki böyük (ümumi) differensiasiya qanunauygunlugu- zonallıq və azonallıq yaranır. Enlik zonallıgı dedikdə bütün cografi proseslərin və təbii komplekslərin ekvatordan qütblərə dogru dəyisməsi basa düsülür. V.V.Dokuçayev xüsusi təbii qanun kimi cografi enlik zonallıgı qanununu əsaslandırdıqdan sonra, landsaft zonaları haqqında təlim bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edildi və bu cografiya elmi nəzəriyyəsinə daxil oldu. Zonallıgın yaranmasının əsas və ilkin səbəbləri asagıdakılardan ibarətdir:
a)Yerin kürə səklində olması, daha dogrusu, Yerin forması və böyüklüyü ilə əlaqədar olaraq, günəs radiasiyasının enliklər üzrə qeyri-bərabər paylanması və günəs süalarının yer səthinə müxtəlif bucaqlar altında düsməsidir:
b)yer oxunun orbit müstəvisinə mailli (66,5O) olması ilə əlaqədar günəsradiasiyasının onun səthinə fəsillər üzrə qeyri-bərabər daxil olması. Bu istiliyin və rütubətin zonal paylanmasını mürəkkəbləsdirir və təbii zonallıgın təzadlıgını artırır.
c) Yerin öz oxu ətrafında fırlanması (sutkalıq hərəkəti) cisimlərin hadisələrin o cümlədən hava kütlələri hərəkətinin şimal yarımkürədə sağa cənubda sola meyl etməsinə səbəb olur ki bu da öz növbəsində zonallıq sxemində əlaqə mürəkkəbliklərinin yaranması ilə nəticələnir.
Göstərilən amillərin təhlilindən aydın olur ki yer səthində bütün fiziki kimyəvi və bioloji proseslərin yeganə mənbəyi günəş enerjisidir. Elə ona görə də bütün bu proseslər və onların yayılması sözsüz zonal xarakterə malik olmalıdır. Lakin coğrafi zonallıq çox mürəkkəb mexanizm olduğundan o müxtəlif şəraitlərdə müxtəlif komponentlərdə proseslərdə və coğrafi təbəqənin müxtəlif sahələrində özünü eyni şəkildə deyil müxtəlif formalarda aparır.A.A Qriqoryen zonallıq və qurşaq anlayışlarını fərqləndirməyi və bununla əlaqədar olaraq radiasiya və istilik qurşaqları ayırmağı təklif edir. Radiasiya qurşaqları coğrafi təbəqəyə daxil olan və alçaq enliklərdən yüksək enliklərə doğru qanunauyğun şəkildə azalan günəş radiasiyasının miqdarı ilə ölçülür. Radiasiyanın daxil olmasına yerin forması təsir etdiyi halda yer səthinin xarakteri ona təsir göstərə bilmir. Elə ona görə də radiasiya qurşaqlarının sərhədləri paralellərə müvafiq gəlir.İstili qurşaqlarının əmələ gəlməsinə isə günəş radiasiyası ilə yanaşı atmosferin xüsusiyyətləri (udma əks etdirmə şüa enerjisinin dağılması) Yer səthinin albedosu istiliyin dəniz və hava axınları ilə aparılması böyük təsir göstərir və nəticədə istilik qurşaqlarının sərhədləri paralellərə uyğun gəlmir. Coğrafi zonallrın əmələ gəlməsi isə əsasən istiliyin və rütubətin münasibətilə bağlıdır. Bu münasibətin özü radiasiyanın miqdarından enliklərlə əlaqədar olan təbii amillərin xarakterindən (aduektiv istiliyin miqdarından yağıntı şəkildə olan rütubətin və axının miqdarından) asılıdır. Elə ona görə də zonallar hər yerdə fasiləsiz bütöv zolaq yaratmır vəonların sərhəsləri ümumi radiasiya qanunları ilə müqayisədə paralellərə müvafiq uzanmır. Q.D Rixter yazır ki enlik zonalları əvəzinə üfiqi zonallıq terminini işlətmək daha yaxşıdır çünki bu termini ilk dəfə 1898-cil ildə Dokuçayev tətbiq etmişdir. Rixterin bu təklifilə bir sıra coğraflar o cümlədən Quozdetski razılaşır və göstərir ki üfiqi zonallıq anlayışı enlik zonallığından daha geniş və dərin mənalıdır.Üfiqi zonallığa enlik zonallığından əlavə digər növ zonallıqlar dağ arası çökəkliklərdə müşahidə edilən konsentirik zonallar dağətəyi düzənliklərdə yayılmış humid və arid landşaft zonalları da daxildir. Məsələn ön qafqazda dağlar enliyə yaxın istiqamətdə uzandığından burada humid dağətəyi zonallıq enlik zonallığına tamamilə uyğun gəlir və ya kür-Araz ovalığı daxilində yarımsəhra komplekslərin dağlara doğru yaxınlaşdıqca konsentrik şəkildə quru çöl landşaftları ilə əvəz olunur. Belə hallarda bir landşaft tipi və yarımtipindən başqasına keçdikcə bəzən tam horizontal səth deyil hətta böyük mailliyi ilə seçilən düzənlik və təpəli düzənlik səthlər müşahidə olunur.
Dağlıq ölkələrdə okeana yaxın və uzaqlıqla əlaqədar adueksiya proseslərinin dəyişməsilə bağlı olaraq hündürlük landşaftı sturukturu tiplərinin yaranması özüdə üfüqi zonallıq anlayışını əks etdirir. Məsələn Böyük Qafqaz cənub yamacının qərb hissəsində ( Suram dağlarınadək) huündürlük landşaft qurşaqları əsasən rütubət keçən komplekslərdən təşkil olunduğu halda şərq hissəsində quraqlığa dvamlı komplekslər üstünlük təşkil edir.
Beləliklə üfiqi zonallıq anlayışı əsasən düzən və dağlıq ölkələrdəki zonal qanunlarını birləşdirirsə enlik zonallığı konsentrik zonallıq terminlərində məkan daxilində zonalların bir-birini əvəz etməsini onların yekləşmə xüsusiyyətlərini əks etdirir.
 |
| Coğrafi zonallıq qanunu |
Coğrafi təbəqənin quruluşu və onun komponentləri üçün maddə və enerji dövranı, ritmlik, mütərəqqi dəyişikliklər xarakterdir. Bütün bunlar ərazi üzrə dəyişməyə məruz qalır, daha doğrusu, müxtəlif dərəcəli mürəkkəb landşaftların yaranmasına səbəb olan təbii ərazi differensiasiyası ilə nəticələnir. Coğrafi differensiasiya anlayışı bütövlükdə coğrafi təbəqə və hər hansı landşaft və onun hissələrini əhatə etməklə ayrı-ayrı komponentlərdən və komplekslərdən təşkil olunmaqla, həm də bütövdür.
Zonallıq, çox qədim coğrafi qanunauyğunluq kimi, Yer özünün kürə şəklini aldığı ilk gündən onun üzərində mövcuddur. Zonaların hələ arxey dövründən, təxminən 2 milyard il bundan əvvəl mövcud olduğu güman edilir. Həmin dövrdən Yerin termik rejimi günəş istiliyinin axımı və onun enliklər üzrə paylanması ilə təyin edilir. Elə bu zamandan etibarən, çökmə süxurlar əmələ gəlir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, həmin dövrdə atmosfer və hidrosfer fəaliyyət göstərmişdir. Arxey erasından indiyədək zonallıq çox uzun və mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. Müasir zonalarla arxey və ya paleozoy zonalarının ümumi cəhətləri az və zəifdir Bütün yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirməklə temperatur və rütubətin münasibətinin xarakterini nəzərə alsaq, ayrı-ayrı fiziki-coğrafi qurşaqlar daxilində aşağıdakı üfüqi landşaft zonalarını və yarımzonalarını ayırmaq olar:
1.şimal soyuq qurşağın landşaft zonaları:
a)arktika səhraları;
b)tundra və
v)meşə-tundra.
Bu qurşağın isti ölkələrə doğru çevrilmiş sərhəddi (şimal yarımkürədə cənub, əks yarımkürədə şimal sərhəddi) illik izotermii +20oolan sahələrə müvafiq gəlməklə, hər iki yarımkürədə təxminən 30-cu paralelin üzərinə düşür. Mülayim qurşaq daxilində aşağıdakı təbii landşaft zonaları fərqləndirilir:
1)Tayqa,
2)qarışıq və enliyarpaqlı meşələr,
3)meşəçöl,
4)çöl,
5)yarımsəhra,
6)səhra,
7)Aralıq dənizi zonaları,
8)həmişəyaşıl və qarışıq subtropik meşələr zonası, 9)subtropik savanna zonası,
10)subtropik səhra və yarəmsəhra zonası.
3.İsti qurşağın landşaft zonaları.
Bu qurşağın şimal və cənub sərhədləri +20o-li illik izoterm xəttinə uyğun gəlir. Bu qurşaq daxilində aşağıdakılandşaft zonaları vardır:
1)tropik meşələr zonası;
2)tropik savannalar. Bu zona isti qurşaq daxilində daha geniş sahə tutur,
3)tropik səhra zonası,
4)rütubətli ekvatorial meşə zonası.
Bu zona Yer kürəsində ən məhsuldar və qədim landşaftlara malik olub, özünün həmişəyaşıl meşələrilə səciyyələnir.
Landşaftın üfüqi zonallığı Yer səthində müxtəlif formalara biruzə verir və bəzən enlik zona sərhəddindən kənara çıxır və meridian istiqamətinə yaxınlaşır.
Bir sıra zonalar isə materiklərin daxili və ya kənar hissələrində qırıq-qırıq, bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə müşahidə edilir. Zonallığın bu xüsusiyyətlərini, yəni onun ideal, paralellərə müvafiq olmadığını hələ V.V.Dokuçayev və onun davamçıları qeyd etmişlər. Bununla əlaqədar olaraq Dokuçayev deyirdi, təbiət riyaziyyat deyil, zonallıq yalnız sxem və ya qanundur. Onun bu fikrindən məlum olur ki, üfqi zonallıq (enlik zonallığı) qanunu özünü Yer səthində ideal formada göstərə bilmir. Başqa sözlə, təbiətdə eyni zamanda zonal adı altında digər qanunauyğunluqları birləşdirən zonallıq da mövcuddur. Bu xüsusiyyətlər Yer səthində mənşə etibarilə daha mürəkkəb landşaft differensiasiyasının əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Məsələn, landşaft zonaları daxilində okean sahilindən materikin daxilinə doğru uzaqlaşdıqca meridional-iqlim göstəricilərinin, xüsusilə iqlimin kontinentallıq dərəcəsinin artması ilə əlaqədar daha soyuğa davamlı (qara şam, daurşamı meşələri) təbii komplekslər yaranır. Ərazinin litoloji cəhətcə müxtəlif süxurlardan təşkil olunması, mütləq yüksəkliyin dəyişməsi, müxtəlif xarakterli landşaft komplekslərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Bir sıra coğraflar azonal qanunauyğunluqları çox geniş mənada şərh edir. Bunlardan biri A.Q.İsaçenkodur. O, «azonal» anlayışı dedikdə, «özünün ümumi mənbəyinə (tektonikaya) əsaslanan, qeyri-adi mürəkkəbliyi və çoxcəhətli təzahürü ilə fərqlənən bütöv kompleks qanunauyğunluqları» başa düşür. O, yer səthinin quru və okeanlara bölünməsini, tektonik fərqləri, mütləq yüksəklikləri, geoloji quruluşu və geomorfoloji xüsusiyyətləri, qurunun ayrı-ayrı sahələrinin okeana nisbətən yerləşməsini, onların istilik və rütubət münasibətinə görə müxtəlifliyini və nəhayət landşaftların xarakterini azonal hadisələrlə bağlayır. A.Q.İsaçenko landşaftın meridional differensiasiyasını, o cümlədən bölmələrini(sektorluğu) və dağlardakı hündürlük zonallığını da azonal qanunauyğunluğa daxil etməklə, bütövlükdə azonallığı yaradan əsas amillərə yer qabığının əmələ gəlmə tarixini, onun geoloji və morfoloji xüsusiyyətlərini aid edir. Son işlərinin birində landşaftın meridional differensiasiyasına (sektorluğa), hündürlük qurşağına və ya şaquli zonallığa müstəqil qanunauyğunluq kimi baxır (A.Q.İsaçenko, 1971).
S.V.Kalesnik azonal qanunauyğunluğu çox geniş mənada şərh edir. O, azonallığı təsirini coğrafi qurşaqların bölmələrə ayrılmasında, landşaft zonalarının «meridional differensiasiyasında» və «hündürlük qurşaqlarında» görür. Onun fikrincə azonallıq hündürlük qurşaqlarının əmələ gəlməsində və meridional differensiasiya fərqinin yaranmasında, yəni üfqi qurşaqların bölmələrə, zonaların isə əyalətlərə ayrılmasında təzahür edir.
A.Q.İsaçenko qeyd edir ki, zonallığın pozulması tamamilə qanunauyğun bir haldır. Relyefinə və təşkil olunduğu materialların xarakterinə görə, yer səthi tamamilə eyni cinsli olduqda, coğrafi zonalar bütöv zolaq şəklində müşahidə edilir. Lakin yerin tektonik inkişafı prosesində, onun səthi differensiasiyaya məruz qalır və bunun səbəbi zonallıq qanunauyğunluqlar deyil, Yerin daxili enerjisi ilə bağlı azonal qanunauyğunluqlardır.
Azonal differensiasiya özünün ən yaxşı ifadəsini coğrafi təbəqənin materiklərə və okean çökəkliklərinə, daha doğrusu, quru parçasına və dünya okeanına bölünməsində tapır. Məlum olduğu kimi, quru parçası bütün coğrafi təbəqənin 29%, okeanlar isə 71% təşkil edir və onların fərqi yer səthinin müxtəlif hissələrində qeyri bərabərdir. Məlumdur ki, materiklərin çox hissəsi (39,3%) şimal, azı (19,1%) isə cənub yarımkürəsində yerləşir. Elə ona görə də bütövlükdə qütb asimmetriyasının göstəricilərindən biri öz əksini coğrafi təbəqədə tapır. Şimal yarımkürəsində materiklərin üstünlüyü qurunun landşaft zonalarının cənub yarımkürəsinə nisbətən tam və tipik şəkildə öz əksini tapmasına səbəb olmuşdur. Zonal komplekslərin fonunda, xüsusi yerli şəraitin (relyefin, rütubətin, ana süxurların tərkibi və xüsusiyyəti və s.) təsiri altında inkişaf edən və zona daxilində səpələnmiş halda yayılan (məsələn, şoranlıqlar, bataqlıq, tuqay meşələri və onlara müvafiq torpaq örtüyü və s.) qeyri-zonal komplekslər-intropozonal adlanır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, introzonallıq azonal amillərin yerli təsiri nəticəsində yaranan zona daxili differensiasiyadır. Məsələn, Quba-Xaçmaz maili düzənliyində yayılmış təbii meşə kompleksləri (Nabran meşələri) azonal amillərin təsirilə yaranmış introzonaldır. Çünki həmin maili düzənlik Böyük Qafqaz dağlarının Şimal-şərq yamacından mənbə götürən çayların gətirmə konuslarından təşkil olunmuşdur. Bu konusları yaradan materiallar öz növbəsində denudasiyanın potensial enerjisini (bu enerji dağlar əmələ gələrkən, yerin daxili istiliyinin və yer səthi tərəfindən udulan Günəş enerjisinin çevrilmiş formalarının toplusuur) təsirilə ağırlıq qüvvəsi nəticəsində hərəkətə gəlib göstərilən düzənlikdə toplanmış və yeraltı suların səviyyə dərinliyini səthə yaxınlaşdırmışdır. Nəhayət, qruntun rütubətlə kifayət qədər təmin olunmasına və düzənlik zonası daxilində müvafiq introzonal mənşəli komplekslərin yaranmasına səbəb olmuşdur.
«Azonallıq» və «introzonallıq» anlayışları arasında dəqiq sərhəd keçirmək hələlik bir qədər mübahisəlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, azonal hadisə adlanan bütün proseslər zonallığın izlərini özündə daşıyır və onun təsiri introzonal komplekslərdə də müşahidə edilir.
Eltac Cəbiyev
Yorum Gönder