Bu zona qərbdə Gürcüstan respublikası ilə sərhəddən (zonanın qərbə davamı Gürcüstan ərazisinə keçir) cənub-şərqdə Girdmançay dərəsinə qədər 280 km məsafədə uzanır və geomorfoloji ədəbiyyatda arid-denudasion alçaqdağlıq zona adlanır. Bə’zən coğrafi ədəbiyyatda dağətəyi zona da adlandırılır.
Acınohur alçaqdağlığını, adətən Böyük Qağqaz dağlan sisteminin dağətəyi hesab edirlər. Lakin bu dağ sistemi ilə Acınohur arasında eni 15-30 km-ə çatan Qanıx-Həftəran vadisi (geniş bir tektonik əyilmə zonası) yerləşir. Elə buna görə onu dağətəyi zona adlandırmağı düzgün hesab etmək olmaz.
Alçaqdağlığın Kür və Qabırrı (İori) çaylan arasında yerləşən qərb hissəsi Ceyrançöl adlanır. Onun uzunluğu qərbdən şərqə 130 km, eni 20-30 km arasındadır. Ceyrançöldə bir-birinə paralel uzanan əsas üç tirə və onların arasında yerləşən çökəklər (dərələr, düzlər) mövcuddur. Bə’zi yerlərdə bu sadə relyef plan bir qədər mürəkkəbləşir, daha qısa tirələr və dərələr, plato və düzlər meydana çıxır. Zonanın şimal kənarı boyu Yaylacıq (828 m), Çobandağ (890 m), Eldaroyuğu (595 m) tirələri uzanır və şərqdə Eldar çölündə qurtarır. Ceyrançölün orta zonası ilə Udabno (878 m), Molladağ (592 m), Gürzədağ, Körükçalan və Ceyrançöl tirələri, cənubda Kür çayı dərəsinin şimal kənarı üzrə Ortaqaş- Quyruqenci tirəsi və bunların arasında gah genişlənən, gah da çox daralan və əksər halda Ceyrandüzü, Ceyrançölü adlanan düzənliklər yerleşjr. Bunlara qərbdə Qarayazı düzünü, Karvanqran yaylasım (düzü), şərqdə Qabım çayı üzrə Eldar çölünü, Kür çayı sahilində isə Yenikənd düzünü misal göstərmək olar. Axınncı iki düzənlik arasında Şərqi Palantökən tirəsi yerləşir.
Ceyrançöldən şərqdə zonanın ən böyük tektonik çökəkliyi-Mingəçevir dənizi suları ilə dolmuş eyni adlı allüvial dağarası çökəklik uzanır (uzunluğu 70 km-ə yaxın, eni 5-20 km arasındadır). Mingəçevir çökəyi cənubda Gəncə Bozdağı (500 m), Dəyirmandağ və Qaraca tirələri ilə əhatələnir. Kür çayı axınncı iki tirənin qovuşduğu yeri kəsib Kür-Araz ovalığına çıxırdı. Həmin yerdə Mingəçevir Su qovşağının bəndi və elektrik stansiyası tikilmişdir.
Qanıx çayının köndələn aşağı axınından şərqdə (Girdmançaya qədər 150 km) Acınohur alçaqdağlığı yerləşir (bu əvəllər geologiya və coğrafiyada Şəki yaylası, üçüncü dövt yaylası və b. adlarla məşhur idi). Acınohur alçaqdağlığının eni 20-30 km arasında dəyişir. Bu alçaqdağlıq şimalda Qamx-Həfteran vadisi, cənubda Şirvan düzü ilə sərhədlənir. Ceyrançöldə olduğu kimi, Acınohur alçaqdağlığının əsas oroqrafik elementləri ensiz tirələrdən və onların arasında yerləşən nisbətən geniş çökəklərdən və yaylalardan ibarətdir. Alçaqdağlığın şimal kənan boyu Qanıx çayından Girdmançaya qədər Daşüz tirəsi, yaxud Daşüz-Əmirvan (maksimal hündürlüyü Daşbulaq kəndi yaxınlığında 829 m), cənub kənan boyu ilə Xocaşen1 - Göyçay (Xoşavənd - 717 m, Xocaşen - 452m) tirəsi uzanır. Göstərilən kənar tirələr arasında qərbdə Sanca (200-300 m), Acınohur çökəkliyi (100-200 m), Əlicançayla Türyançay arasında Şəki yaylası (200-400 m), Türyançayla Göyçay arasında Ərəş yaylası (400-500 m),
Göyçayla- Dəvəbatançay arasında İvanovka yaylası (500-800 m), ondan şərqdə isə Qüşəncə yaylası (600-1100 m) yerləşir. Qamx və Türyançay arasında Acınohurun daxili zonasında Həmiqaya, Qudbərəkdağ və s. tirələr səthi bir qədər mürəkkəbləşdirir. Dəvəbatançayla Girdmançay arasında isə zona həm daralır (eni cəmi 10 km), həm də qərb və mərkəz hissədəki oroqrafik xüsusiyyətini (kənar dağ tirələri və daxili çökəklər, yaylalar zonasına bölünməsi) itirir.
Göyçaydan şərqə Xocaşen-Göyçay tirəsindən cənubda yeni bir tirə meydana gəlir və Ağsu çayına çatmamış qurtarır. Qaraməryəm tirəsi adı ilə məşhur olan bu alçaq tirə (437 m) Dəvəbatançayın və Girdmançayın antesedent dərələri ilə bir neçə hissəyə bölünmüşdür. Qaraməryəm tirəsi ilə (uzunluğu 37-38 km) Acınohurun cənub tirələri arasında Molla İsaqlı, Gülüllü dərələri və Girdmançayın məşhur gətirmə konusu yerləşir.
Acınohur alçaqdağlığının ən xarakter relyef xüsusiyyətlərindən biri də Qanıx, Əlicançay, Türyançay, Göyçay və Dəvəbatan çaylanmn bütün zonam dərin antesedent dərələrlə ayn-ayn hissələrə bölməsidir.
Girdmançaydan şərqə Acınohurun davamını Ləngəbiz tirəsi (maksimal hündürlüyü 929 m, ümumi uzunluğu 75 km) və ondan cənub-şərqə uzanan Böyük Hərəmi tirəsi (575 m) təşkil edir. Bu axırıncı tirə Qazıməmməd şəhərindən şimalda gömülür. Ləngəbiz tirəsi ondan şimalda yerləşən və yalnız ümumi oroqrafik planda Acınohur alçaqdağlığının və Qanıx-Həftəran vadisinin şərqə, cənub-şərqə davamım təşkil edən Gürcüvan və Şamaxı yaylalan səthindən 100- 150 m-o qədər ucalır.
Ləngəbiz tirəsi Şirvan düzünün şimal kənan üzərində 500-800 m-ə qədər yüksəlir. Tirəni Ağsuçayı dərəsi (dərinliyi 400-600 m) iki qeyri-bərabər hissəyə (qısa qərb - 15 km və daha uzun - 55 km, şərq hissələrə) bölmüşdür.
Mənbə: Azərbaycanın Fiziki Coğrafiyası
M.A.Müseyibov
Yorum Gönder