Ucqar nöqtələri: Çelyuskin (şimal), Dejnyov (şərq), Piay (cənub), Baba (qərb).
Asiyanı əhatə edən dənizlər: Kara, Laptevlər, Şərqi Sibir, Çukot (Şimal Buzlu okeanı), Berinq, Oxot, Yapon, Sarı, Şərqi Çin, Filippin, Sulavesi, Sulu, Banda, Yava (Sakit okean), Andaman, Ərəbistan, Qırmızı (Hind okeanı), Aralıq, Mərmərə, Egey, Qara, Azov (Atlantik okeanı).
Körfəzlər: Anadır, Şelixov, Siam, Benqal, Oman, İran, Ədən və s.
Boğazlar: Berinq, Tatar, Laperuz, Kunaşir, Koreya, Tayvan, Zond, Malakka, Hörmüz, Bab-əl-Məndəb və s.
Adalar: Kuril, Saxalin, Yapon (Hokkaydo, Honsyu, Sikoku, Küsü), Tayvan, Xaynan, Filippin (Luson, Mindanao), Zond (Kalimantan, Sumatra, Yava, Sulavesi), Andaman, Şri-Lanka, Kipr, Şimal Torpağı, Novosibir, Vrangel və s.
Yarımadalar: Yamal, Taymır, Çukot, Kamçatka, Koreya, Hind-Çin, Malakka, Hindistan, Ərəbistan, Sinay, Kiçik Asiya və s.
Təbii şəraiti çətin olan Asiyanın Şimal-Şərq və mərkəz hissələrinin tədqiqi, əsasən XIX əsrdə öz bəhrəsini vermişdir. Rus tədqiqatçıları P. P. Semyonov-Tyan-Şanski, N.M.Prjevalski, V.Berinq və s. mühüm tədqiqatlar aparmışlar.
Asiyanın geoloji inkişafında müxtəlif litosfer tavalarının qarşılıqlı hərəkəti mühüm rol oynamışdır. Avrasiya, Hind-Avstraliya, Sakit okean tavalarının qarşılaşdığı zonalarda yer qabığının seysmik fəallığı indi də özünü göstərir. Alp-Himalay cavan dağ sistemində güclü zəlzələlər, Sakit okean seysmik qurşağında həm zəlzələ, həm də vulkanizm öz fəallığı ilə seçilir.
Asiya, orta hündürlüyünə görə (950 m) ən hündür qitədir. Dünyanın ən hündür dağ sistemi Himalay və ən hündür zirvəsi Comolunqma (Everest - 8848 m) buradadır. Quru üzərində okean səviyyəsindən ən alçaq nöqtə də (Ölü dəniz; - 405 m) Asiyadadır. Turfan (-154 m) və Karagiye (-132 m) çökəklikləri də nəzəri cəlb edir.
Dağlar: Pont, Tavr, Elburs, Kopetdağ, Zaqros, Hindquş, Karaqorum, Pamir, Himalay,
Düzənliklər: Qərbi Sibir, Şimali Sibir, Yana-İndiqirka, Le- naboyu, Turan, Kür-Araz, Mesopotamiya, Hind-Qanq ovalıqları, Böyük Çin düzənliyi, Orta Sibir, Qobi, Təklə-Məkan, Tibet, Dekan, İran, Ərəbistan, Anadolu yaylaları.
İqlimi: Asiyanın cənub və şərq hissələrində dağ sistemlərinin uzanması Hind və Sakit okeandan gələn hava kütlələrinin qitənin içərilərinə daxil olmasına mane olur. Odur ki, həmin sahil boylarında, küləktutan yamaclarda bol yağıntı düşsə də, daxili ərazilərdə quru və kontinental iqlim formalaşır. Şimal Buzlu okeandan gələn hava kütlələri daha çox Qərbi Sibir ovalığı və Orta Asiyaya təsir edir, lakin iqlimin kontinentallığını azalda bilmir. Asiya qitəsində, onun cənubdan şimala böyük məsafədə uzanması ilə bağlı olaraq, bütün iqlim qurşaqları vardır.
Asiyanın şərq, cənub-şərq və cənub hissələrində, hava kütlələrinin mürəkkəb hərəkəti ilə bağlı (xüsusən musson küləkləri) fəlakətli tayfunlar baş verir.
Çayları iqlim və relyefdən asılı olaraq, sıxlığına və axın xüsusiyyətinə görə fərqlənir. Ərazinin meylliyindən asılı olaraq, çaylar bütün okeanlara və daxili axarlı hövzələrə aiddir. Qitənin ən uzun çayı Yanszı, ən bolsulu çayı Qanq və Brahmaputra sistemidir. Şimal Buzlu okeanı hövzəsinin əsas çayları: Ob (qolu-İrtış), Yenisey, Lena (Vilyuy, Aldan), Yana, İndiqirka, Kolıma. Sakit okean hövzəsinin əsas çayları: Anadır, Amur, Xuanxe, Yanszı, Mekonq.
Hind okeanı hövzəsinin çayları: Saluin, İravadi, Brahmaputra, Qanq, Hind, Dəclə, Fərat. Daxili (axarsız) hövzəyə aid çaylar: Sır-Dərya, Amu-Dərya, İli, Murqab, Pəncab, Kaşqar, Yarkənd, Hilmənd, Tarim, Kür.
Göllər sayca çoxdur və ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Sahəcə ən böyük göl Xəzər, ən dərini Baykaldır. Şirinsulu göllərdən ən böyüyü isə çay və göllərdə toplanmış şirin (içməli) suyun 1/5-ni özündə saxlayan Baykaldır. Digər göllər: Aral, Balxaş, İsık-Kul, Urmiyə, Van, Tuz, Göyçə (Sevan), Ölü dəniz, Tenqiz, Lobnor və s.
Asiyanın ekvatorial enliklərdən qiitbətrafı ərazilərə qədər uzanması burada bütün təbii zonaların inkişafına imkan yaratmışdır. Lakin relyefin mürəkkəbliyi, bir çox təbii zonaların yerləşmə ardıcıllığını pozur və onlar tala-tala yerləşir. Himalay dağlarında yüksəklik qurşaqlığı öz mürəkkəbliyi ilə seçilir. 1000-1100 metr yüksəkliyə qədər dəyişkən rütubətli subekvatorial meşələr, 2000 metrə qədər həmişəyaşıl tropik meşələr, 2000-2500 metr arası yarpağı tökülən enliyarpaq meşələr, 2500-3500 metr arası iynəyarpaqlı meşələr, 3500-4500 metr arası subalp və alp çəmənlikləri, 4500 metrdən yuxarı qar və buzlaqlar yerləşir.
Asiya əhalisinin irqi, milli və dini tərkibi çox mürəkkəbdir. Qitənin qərb və cənub-qərbində avropoid, mərkəz, şərq və cənub-şərqində monqoloid, Şri-Lanka və Zond adalarının bəzilərində ekvatorial irqin nümayəndələri yaşayırlar. Milli (etnik) tərkibdə Hind-Avropa, Çin-Tibet, Altay, Sami-Hami dil ailələri üstünlük təşkil edir. Ən qədim məskunlaşma arealları (Ön Asya, Qafqaz) Asiyada yerləşir. Heç də təsadüfi deyil ki, əsas dinlər sayılan İslam, Xristianlıq və buddizm bu qitədə yaranmışdır.
Dünya əhalisinin 2/3—si Asiyada yaşayır. Çin, Hindistan, İndoneziya kimi əhalisi çoxsaylı ölkələrlə yanaşı, Maldiv, Qatar, Bəhreyn kimi, əhalisi az olan ölkələr də mövcuddur. Qitədə 45-dən çox müstəqil dövlət var.
Yorum Gönder