Hazırda Avstraliya və Okeaniyada 14 müstəqil dövlə* var jgQ qrupuna daxil olan Avstraliya İqqtifaqı və Yeni Zelandiyadan başqa bütün qalan ölkələı Okeaniyaya aiddir.
Okeaniyanın adaları Sakit okeanın olduqca geniş sahə^j üzrə səpələnmiş dir (sahəsi 1,3 milyon km2, əhalisi 12 milyon nəfər). Bu da 0nun həm təbii şəraitinin, həm də tarixi coğrafi inkiaşf yolunun müxtəlifliyidə səbəb olmuşdm Qərb dövlətləri, xüsusilə ABŞ bu adalarda hərbi bazalannı yaradaraq Okeaniyanın coğrafi mövqeyinin əlverişli xüsusiyyətlərindən istifadə edirlər.
Okeaniyanın adalarının landşaftı gözəlliyinə görə dünyU(jcl şöhrət qazanmışdır. Bununla əlaqədar adalarda beynəlxalq turizm inkişaf etmişdir.
Okeaniyanın əhalisini iki qrupa-aborigenlərə (papuasfar Və b.) və gəlmə əhaliyə (fransızlar və b.) bölmək olar. Yerli əhali əsasən kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğuldur. Xarici inhisarlara məxsus plantasiyafarda ixracat əhəmiyyətli hind qozu, ananas, şəkər qamışı, banan, araxis yetişdirilir. Sənaye yalnız ixracat bitkilərinin ilkin e’malı və faydalı qazıntıların bə’zi növlərinin (nikel, mis filizləri və s.) hasilatı ilə təmsil olunur.
Avstraliya İttifaqı və Yeni Zelandiya Böyük Britaniyanın başçılıq etdiyi Birliyin tərkibinə daxildir. Bu ölkələr dünya təsərrüfat sistemində xammal, yanacaq (Avstraliya İttifaqı) və kənd təsərrüfatı məhsullarının (Avstraliya İttifaqı və Yeni Zelandiya) iri tədarükçüsü, həm də xarifa kapital qoyuluşu obyekti kimi çıxış edirlər.
Avstraliya İttifaqı. Ərazisi və İCM-yi. Avstraliya İttifaq! dünyada yeganə ölkədir ki, bütün materiki-Avstraliya materikini tutur. Hə^ də onun tərkibinə Sakit və Hind okeanlarında Tasmaniya və bir sıra başqa açfafar daxildir. Ərazisinin ölçüsünə görə demək olar ki, ABŞ-ın əsas ərazisini (Alyaska daxil olmadan) bərabərdir və dünyada altıncı yeri tutur.
Avstraliyanın İCM-nin başlıca əlaməti onun digər qitələrdən təcrid olunmasıdır. Başlıca dəniz yollarından və inkişaf etmiş dövlətlərdən uzaqlığı, dünyanın “nəzərə çarpmayan” hissəsindəki mövqeyi ölkənin iqtisadi inkişafını uzun müddət ləngitmişdir. Müasir dövrdə onu əhatə edən İEOÖ-lər Avstraliyanın sənaye mallarının satışı üçün əlverişli bazardır və burada Yaponiya əsas rəqib kimi çıxış edir.
Avstraliya altı ştatdan (Yeni Cənubi Uels, Viktoriya, Kvinslend, Cənubi Avstraliya, Qərbi Avstraliya və Tasmaniya) həm də Şimal və Federal paytaxt inzibati ərazilərdən ibarətdir.
Əhalisi; demioqrafik vəziyyət, milli tərkib və yerləşməsi. Ərazisinin böyüklüyünə baxmayaraq, Avstraliya İttifaqı əhalisinin sayma görə dünyada 50-ci yerlərdən birini tutur. Digər “köçürülmə ” ölkələrində olduğu kimi Avstraliyada da əhali başlıca olaraq kütləvi mühacirətin hesabına artmışdır.
Misal. XIX əsrin ortalarınadək Böyük Britaniya, “Dünyanın axırında ” yerləşən Avstraliyanı bir tərəfdən sürgün yeri kimi, digər tərəfdən isə ABŞ-ın yaranması ilə əlaqədar Amerikadakı mülklərindən məhrum olmuş şəxslər arasında torpaq bölgüsünün mənbəyi kimi istifadə etmişdir. Sürgün edilmiş mühacirlər Sid- ney şəhərinin bünövrəsini qoymuşlar. Sonralar Böyük Britaniyanın toxuculuq sənayesinin böyük tələbatı ilə əlaqədar qoyunçuluq və yun istehsalının sür’ətli inkişafı ingilis könüllü mühacirlərin axınına səbəb olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında “qızıl hərisliyi” və ətlik-südlük istiqamətli heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar bu axın daha da sür’ətlənmişdir. Həm də bir millətli tərkibi saxlamaq üçün ölkədə siyasi şüar: “Vahid qitə-vahid millət üçün” şüarı irəli sürülmüşdür.
İngilislər Avstraliyaya gələnədək burada təxminən 250-300 min aborigen yaşayırdı. İndi onlar (metislərlə birlikdə) əhalinin ümumi sayının cəmi 2%-ə qədərini təşkil edir. Əhalinin təxminən 4/5 hissəsi ingilis, şotlandiyalı və ir- landiyalı mühacirlərin nəsillərinin nümuyəndələridir.
Mühacirlərin böyük roluna baxmayaraq, XIX əsrin ortalarından Avstraliya əhalisinin dinamikasını müəyyən edən əsas amil təbii artım olmuşdur. Təbii artım göstəricilərinə görə (hər 1000 sakinə 7 nəfər) Avstraliya İttifaqı Qərbi Avropa ölkələrindən irəlidədir. Əmək qabiliyyəti olan şəxslərin payı xeyli yüksəkdir; həm də onların sayı mühacirət axını yolu ilə daima artır.
Avstraliya İttifaqı əhalinin orta sıxlığına görə (1 km2-də 2,1 nəfər) dünyada axırıncı yerlərdən birini tutur. Əhali ərazi üzrə olduqca qeyri-bərabər yerləşmişdir. Demək olar ki, əhalinin 4/5 hissəsi materikin şərq və cənub- şərqində, xüsusilə Viktoriya, Yeni Cənubi Uels və Kvinslend ştatlarının sahil boyu zolaqlarında yerləşmişdir. Daxili rayonlarda əhali mə’dən-sənaye mərkəzlərinin ətrafında təmərküzləşmişdir. Burada əhalinin sıxlığı 1 km2-də 1 nəfərdən də azdır və yaşayış məntəqələri o qədər seyrəkdir ki, şagirdləri məktəbə toplamaq mümkün olmur; onlara adətən radio və televizor vasitəsilə dərs keçirilir.
Avstraliya İttifaqında şəhər əhalisinin payı olduqca yüksəkdir; bu göstəriciyə görə (86%) ölkə dynyada AFR-dən sonra ikinci yeri tutur. Həm də əhalinin 2/3 hissəsi böyük şəhərlərdə yaşayır. Onların arasında iri aqlomerasiya əmələ gətirən milyonçu şəhərlər-Sidney, Melbum və ştatların paytaxtları- Adelaida, Brisben, Pert fərqlənirlər.
Təsərrüfatın ümumi xarakteristikası. İqtisadiyyatın ikili xarakteri.
Avstraliya İttifaqının olduqca geniş ərazisi, çox zəngin resursları, mühacir/əmı və xarici kapitalın axıb gəlməsi, müstəmləkə asılılığının ləğv edilməsi iqtisadiyyatm inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Ölkənin iqtisadiyyatı uzun müddət "eninə ”, son on illiklərdə isə “dərininə ” inkişaf edir.
Müasir Avstraliya İttifaqı dünya təsərrüfatı sistemində görkəmli rol oynayır. Əhalinin adambaşına düşən milli gəlirə, əmək məhsuldarlığına, enerji və maşın təchizatına, urbanizasiyanın səviyyəsinə və s. göstəricilərə görə Avstraliya İttifaqı inkişaf etmiş ölkədir. Bununla belə, o, beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində ilk növbədə sənaye xammalı və ərzaq tədarükçüsü kimi çıxış edir. İEOÖ-lərin əksəriyyətində olduğu kimi burada da təsərrüfatın coğrafi "mənzərəsi” kəskin surətdə ərazi uzğunsuzluqları ilə səciyyələnir (əhalinin coğrafi "mənzərəsi ” ilə uyğun gəlir). Beləliklə, Avstraliya İttifaqı ikili mövqe tutur və öz iqtisadiyyatında həm yüksək inkişaf etmiş ölkələr iiçün, həm də IE- OÖ üçün xarakterik olan xüsusiyyətləri birləşdirir.
Uzun müddət Böyük Britaniyanın aqrar-xammal əlavəsinə çevrilmiş Avstraliya İttifaqı XX əsrə "qoyunların belində ” daxil olmuşdur. Avstraliya elə indi də qoyunların sayına (175 milyon baş), yun istehsalına (0,8 milyon t) və onun ixracatına görə dünyada birinci yeri tutur. Qoyunçuluq bu ölkənin mühüm milli sahəsidir. Avstraliya İttifaqı həm də ət və süd məhsullarının, buğda və şəkərin iri istehsalçısı və ixracatçısıdır. Bununla yanaşı ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının, ilk növbədə ərzaq istehsalının genişləndirilməsi üçün böyük imkanlar var. Nahaq yerə onu “böyük ərzaq dövləti ” adlandırmırlar.
Avstraliyanın beynəlxalq ixtisaslaşdırılmasının ikinci istiqaməti də (mineral xammal və yanacaq istehsalı üzrə) çoxdan formalaşmışdır. 60-cı illərdən başlanan "xammal hay-küyü ” İEÖ-lərin xammal strategisayında mühüm dəyişikliklərə, onların qismən də olsa İEOÖ-lərin xammalından, ilk növbədə daha e’tibarlı və sabit tadarükü tə’min edən Avstraliya və Kanadanın xammalına səmtlərinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bu strategiyanın nəticəsində Avstraliya İttifaqı qısa bir müddətdə dəmir filizinin, boksit və alüminium oksidinin, uran, daş kömür, mayeləşdirilmiş təbii qaz, bir çox əlvan və nadir metal filizlərinin ən iri istehsalçısına çevrilmişdir. Bir növ Avstraliya "qoyunun belindən” "filiz ilə vaqonetkaya” yerini dəyişdirmişdir. Avstraliya məsəli (həm də Kanada, Yeni Zellandiya, CAR) xammal üzrə ixtisaslaşma ilə də yüksək sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə nail olmağın mümkünlüyünü parlaq əks etdirir.
Sənayenin coğrafiyası: təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Avstraliya İqqtifaqı dünya əhəmiyyətli bir sıra faydalı qazıntılarla zəngindir. Xüsusilə, müasştatlarında cəmləşməsidir. -
Kənd təsərrüfatının coğrafiyası; təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Avstraliya İttifaqı tropik və subtropik qurşaqda, yalnız Tasmaniya adası mülayim qurşaqda yerləşir. Relyefinin düzənlik olmasına baxmayaraq (ölkənin 5%-i dağlıq ərazidir) mənimsənilməmiş ərazilər torpaq fondunun 1/3-ni təşkil edir. Bu ərazilər iqlimin olduqca quraqlığı ilə fərqlənən və çay şəbəkəsinə malik olmayan Mərkəzi Avstraliya səhralarıdır. Çəmən və otlaqlar bütün torpaq sahəsinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli amillər ölkənin yalnız şərq, cənub-şərq və cənub- qərb hissələrində, yə’ni əsas məskunlaşmış rayonlarındadır. Ölkənin bu rayonlara yaxın yerləşən daxili hissələrinin quraqlıq olmasına baxmayaraq, qo- yunçuluq üçün əlverişlidir. Ölkənin bə’zi daxili və dəniz sahilinin quraqlıq vilayətlərində suya ehtiyacın bir hissəi artezian suları ilə qismən ödənilir. Tez- tez baş verən quraqlıq, tozlu tufanlar, meşə yanğınları, faciəli leysanlar Avstraliya İttifaqının iqtisadiyyatına böyük ziyan vurur.
Kənd təsərrüfatının mühüm sahəsi yunluq istiqamətli heyvandarlıqdır. Hələ məskunlaşma dövründə Avstraliyada qoyunçuluğun inkişafına aşağıdakı amillər-İngiltərə sənayesinin yuna artan tələbatı; gətirilmiş merinos qoyunlarının saxlanması üçün əlverişli təbii şərait; ixracat məhsulu olan yun və dərinin daşınmasının asanlığı; qoyunçuluq sahəsinin xarakteri, yə’ni məhdud fəhlə qüvvəsindən istifadə ta’sir etmişdir. Soyuducularla təhciz olunmuş gəmilərin meydana gəlməsi heyvandarlığın ətlik-südlük istiqamətinin inkişafına səbəbir sənaye sahələrinin inkişafı üçün zəruri olan boksit, dəmir filizi və kömür ehtiyatlarının böyük əhəmiyyəti var. Məhz bu resurslar da ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə rolunu müəyyən edir.
Sənayenin başlıca sahələri hasilat, metallurgiya, maşınqayırma və yeyinti sənayesidir. Maşınqayırmada kənd təsərrüfatı maşınları, avtomobilqayırma,sənaye avadanlıqları və dəzgah istehsalı fərqlənir. E’maledici sənayenin but, lıca mərkəzləri Melbum, Sidney, Adelaida, Pert şəhərləridir.
Sənayenin coğrafiyasının əsas əlaməti ölkənin şərq, cənub-şorq və cəmil» qərb hissələrinin sahilboyu bölgələrində xüsusilə Viktoriya və Yeni Cənubi Uels ştatlarında cəmləşməsidir.
Kənd təsərrüfatının coğrafiyası; təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Avstraliya İttifaqı tropik və subtropik qurşaqda, yalnız Tasmaniya adası mülayim qurşaqda yerləşir. Relyefinin düzənlik olmasına baxmayaraq (ölkənin 5%-i dağlıq ərazidir) mənimsənilməmiş ərazilər torpaq fondunun 1/3-ni təşkil edir. Bu ərazilər iqlimin olduqca quraqlığı ilə fərqlənən və çay şəbəkəsinə malik olmayan Mərkəzi Avstraliya səhralarıdır. Çəmən və otlaqlar bütün torpaq sahəsinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli amillər ölkənin yalnız şərq, cənub-şərq və cənub- qərb hissələrində, yə’ni əsas məskunlaşmış rayonlarındadır. Ölkənin bu rayonlara yaxın yerləşən daxili hissələrinin quraqlıq olmasına baxmayaraq, qo- yunçuluq üçün əlverişlidir. Ölkənin bə’zi daxili və dəniz sahilinin quraqlıq vilayətlərində suya ehtiyacın bir hissəi artezian suları ilə qismən ödənilir. Tez- tez baş verən quraqlıq, tozlu tufanlar, meşə yanğınları, faciəli leysanlar Avstraliya İttifaqının iqtisadiyyatına böyük ziyan vurur.
Kənd təsərrüfatının mühüm sahəsi yunluq istiqamətli heyvandarlıqdır. Hələ məskunlaşma dövründə Avstraliyada qoyunçuluğun inkişafına aşağıdakı amillər-İngiltərə sənayesinin yuna artan tələbatı; gətirilmiş merinos qoyunlarının saxlanması üçün əlverişli təbii şərait; ixracat məhsulu olan yun və dərinin daşınmasının asanlığı; qoyunçuluq sahəsinin xarakteri, yə’ni məhdud fəhlə qüvvəsindən istifadə ta’sir etmişdir. Soyuducularla təhciz olunmuş gəmilərin meydana gəlməsi heyvandarlığın ətlik-südlük istiqamətinin inkişafına səbəb olmuşdur.
Kənd təsərrüfatının coğrafiyasını müəyyən edən əlamət-sahil boyundan uzaqlaşdıqca bu sahənin intensivliyinin azalmasıdır. Çoxsahəli və yüksək əmtəəlik təsərrüfat ölkənin şərq, cənub-şərq və cənub-qərb hissələrinin də- nizsahili bölgələrində formalaşmışdır. Bu bölgələrdə yem bitkiləri əkini ilə südlük və ətlik istiqamətli heyvandarlıq üstünlük təşkil edir. Elə bu zolaqda da tropik iqlim şəraitində şəkər qamışı, pambıq, ananas, manqo (Kvinslend), subtropik iqlim şəraitində isə üzüm, sitrus bitkiləri, meyvə (Yeni Cənubi Uels, Viktoriya, Qərbi Avstraliya) yetişdirilir. Ölkənin cənub-şərqində Brisbendən Spenser körfəzinin sahillərinədək, həm də materikin ucqar qərbində buğda zolağı uzanır.
Ölkənin daxili rapyoıılarında ekstensiv heyvandarlığ inkişaf etmişdir. Əsas qoyunçuluq bölgəsi Böyük Suayrıcı silsilənin qərb yamacının geniş səhra və yarımsəhralarıdır. Burada merinos sürüləri il ərzində yaşıl otla qidalanır. Hər bir qoyunçuluq fermasının geniş ərazisi vardır. Bu da, müəyyən sayda qoyunların otarılması üçün hesablanan, məftil torlarla kiçik sahələrə bölünür.
Nəqliyyat. Daxili yük və sərnişin daşınmasının əhəmiyyətli hissəsi dəmiryol və avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə həyata keçirilir. Şərqdən qərbə uzanan yeganə transkontinental magistral Sidney-Pertdir (uzunluğu 3940 km). Yük dövriyyəsinə görə başlıca portları Nyukasl, Port-Kambala, Sidney, Mel- bum və Hobartdır. Daxili və beynəlxalq yük daşınmada hava nəqliyyatı olduqca mühüm rol oynayır.
Xarici ticarət. Xarici əlaqələri dünya təsərrüfatı sistemində ölkənin ixtisas- laşdırılmasını aydın əks etdirir. Avstraliya İttifaqı əsasən Yaponiya sənayesi üçün xammal tədarükçüsü (Yaponiya sənayesinin xammal tələbatının yarıya qədərini ödəyir) və satış bazarı rolunda çıxış edir. Avstraliyanı “yapon karxanası " yaxud “yapon Kanadası adlandırırlar”. Avstraliyanın başqa ticarət ortaqları ABŞ, Böyük Britaniya və Avropanın digər ölkələridir.
Avstraliyanın iqtisadiyyatına, xammal və energetika resurslarına nəzarət uğrunda amerikan, ingilis, yapon, Qərbi Avropa və milli inhisarlar arasında kəskin mübarizə gedir. Bununla da, Avstraliya şirkətləri ölkə daxilində öz mövqelərini gücləndirmək üçün, xarici inhisarlar arasında gedən ziddiyyətlərdən fəal istifadə etmək imkanlarına malikdir.
Daxili fərqlər. Avstraliya İttifaqının təsərrüfatının ərazi strukturu üçün bir-birindən tamamilə fərqlənən iki hissəsinin “köhnə ” və “yeni ” hissələrin uyğunlaşması səciyyəvidir. Avstraliyanın köhnədən mənimsənilmiş cənub- şərq rayonu yüksək inkişaf etmiş Yeni Cənubi Uels, Viktoriya ştatlarını və Cənubi Avstraliya ştatının cənub-şərqini əhatə edir. Ölkə ərazisinin cəmi 1/5- ni tutan bu rayonda Avstraliya əhalisinin, e’maledici sənaye istehsalının 3/4-ə qədəri təmərküzləşmişdir. Bu rayonun sahilboyunda ən iri şəhər və sənaye mərkəzləri Sidney, Melbum, Adelaida və ölkənin paytaxtı Kanberra yerləşir. Kanberra şəhərinin yalnız inzibati və elmi-mədəniyyət əhəmiyyəti var. Şəhər parka bənzəyir və əsas e’tibarilə bağlarla əhatə olunmuş bir və yaxud ikimərtəbəli evlərdən ibarətdir.
Yeni mənimsənilmiş rayonların inkişafı (Şimali, Qərbi və Mərkəzi Avstraliya) ilk növbədə zəngin təbii resursların mənimsənilməsi ilə əlaqədardır.
Okeaniyanın adaları Sakit okeanın olduqca geniş sahə^j üzrə səpələnmiş dir (sahəsi 1,3 milyon km2, əhalisi 12 milyon nəfər). Bu da 0nun həm təbii şəraitinin, həm də tarixi coğrafi inkiaşf yolunun müxtəlifliyidə səbəb olmuşdm Qərb dövlətləri, xüsusilə ABŞ bu adalarda hərbi bazalannı yaradaraq Okeaniyanın coğrafi mövqeyinin əlverişli xüsusiyyətlərindən istifadə edirlər.
Okeaniyanın adalarının landşaftı gözəlliyinə görə dünyU(jcl şöhrət qazanmışdır. Bununla əlaqədar adalarda beynəlxalq turizm inkişaf etmişdir.
Okeaniyanın əhalisini iki qrupa-aborigenlərə (papuasfar Və b.) və gəlmə əhaliyə (fransızlar və b.) bölmək olar. Yerli əhali əsasən kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğuldur. Xarici inhisarlara məxsus plantasiyafarda ixracat əhəmiyyətli hind qozu, ananas, şəkər qamışı, banan, araxis yetişdirilir. Sənaye yalnız ixracat bitkilərinin ilkin e’malı və faydalı qazıntıların bə’zi növlərinin (nikel, mis filizləri və s.) hasilatı ilə təmsil olunur.
Avstraliya İttifaqı və Yeni Zelandiya Böyük Britaniyanın başçılıq etdiyi Birliyin tərkibinə daxildir. Bu ölkələr dünya təsərrüfat sistemində xammal, yanacaq (Avstraliya İttifaqı) və kənd təsərrüfatı məhsullarının (Avstraliya İttifaqı və Yeni Zelandiya) iri tədarükçüsü, həm də xarifa kapital qoyuluşu obyekti kimi çıxış edirlər.
Avstraliya İttifaqı. Ərazisi və İCM-yi. Avstraliya İttifaq! dünyada yeganə ölkədir ki, bütün materiki-Avstraliya materikini tutur. Hə^ də onun tərkibinə Sakit və Hind okeanlarında Tasmaniya və bir sıra başqa açfafar daxildir. Ərazisinin ölçüsünə görə demək olar ki, ABŞ-ın əsas ərazisini (Alyaska daxil olmadan) bərabərdir və dünyada altıncı yeri tutur.
Avstraliyanın İCM-nin başlıca əlaməti onun digər qitələrdən təcrid olunmasıdır. Başlıca dəniz yollarından və inkişaf etmiş dövlətlərdən uzaqlığı, dünyanın “nəzərə çarpmayan” hissəsindəki mövqeyi ölkənin iqtisadi inkişafını uzun müddət ləngitmişdir. Müasir dövrdə onu əhatə edən İEOÖ-lər Avstraliyanın sənaye mallarının satışı üçün əlverişli bazardır və burada Yaponiya əsas rəqib kimi çıxış edir.
Avstraliya altı ştatdan (Yeni Cənubi Uels, Viktoriya, Kvinslend, Cənubi Avstraliya, Qərbi Avstraliya və Tasmaniya) həm də Şimal və Federal paytaxt inzibati ərazilərdən ibarətdir.
Əhalisi; demioqrafik vəziyyət, milli tərkib və yerləşməsi. Ərazisinin böyüklüyünə baxmayaraq, Avstraliya İttifaqı əhalisinin sayma görə dünyada 50-ci yerlərdən birini tutur. Digər “köçürülmə ” ölkələrində olduğu kimi Avstraliyada da əhali başlıca olaraq kütləvi mühacirətin hesabına artmışdır.
Misal. XIX əsrin ortalarınadək Böyük Britaniya, “Dünyanın axırında ” yerləşən Avstraliyanı bir tərəfdən sürgün yeri kimi, digər tərəfdən isə ABŞ-ın yaranması ilə əlaqədar Amerikadakı mülklərindən məhrum olmuş şəxslər arasında torpaq bölgüsünün mənbəyi kimi istifadə etmişdir. Sürgün edilmiş mühacirlər Sid- ney şəhərinin bünövrəsini qoymuşlar. Sonralar Böyük Britaniyanın toxuculuq sənayesinin böyük tələbatı ilə əlaqədar qoyunçuluq və yun istehsalının sür’ətli inkişafı ingilis könüllü mühacirlərin axınına səbəb olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında “qızıl hərisliyi” və ətlik-südlük istiqamətli heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar bu axın daha da sür’ətlənmişdir. Həm də bir millətli tərkibi saxlamaq üçün ölkədə siyasi şüar: “Vahid qitə-vahid millət üçün” şüarı irəli sürülmüşdür.
İngilislər Avstraliyaya gələnədək burada təxminən 250-300 min aborigen yaşayırdı. İndi onlar (metislərlə birlikdə) əhalinin ümumi sayının cəmi 2%-ə qədərini təşkil edir. Əhalinin təxminən 4/5 hissəsi ingilis, şotlandiyalı və ir- landiyalı mühacirlərin nəsillərinin nümuyəndələridir.
Mühacirlərin böyük roluna baxmayaraq, XIX əsrin ortalarından Avstraliya əhalisinin dinamikasını müəyyən edən əsas amil təbii artım olmuşdur. Təbii artım göstəricilərinə görə (hər 1000 sakinə 7 nəfər) Avstraliya İttifaqı Qərbi Avropa ölkələrindən irəlidədir. Əmək qabiliyyəti olan şəxslərin payı xeyli yüksəkdir; həm də onların sayı mühacirət axını yolu ilə daima artır.
Avstraliya İttifaqı əhalinin orta sıxlığına görə (1 km2-də 2,1 nəfər) dünyada axırıncı yerlərdən birini tutur. Əhali ərazi üzrə olduqca qeyri-bərabər yerləşmişdir. Demək olar ki, əhalinin 4/5 hissəsi materikin şərq və cənub- şərqində, xüsusilə Viktoriya, Yeni Cənubi Uels və Kvinslend ştatlarının sahil boyu zolaqlarında yerləşmişdir. Daxili rayonlarda əhali mə’dən-sənaye mərkəzlərinin ətrafında təmərküzləşmişdir. Burada əhalinin sıxlığı 1 km2-də 1 nəfərdən də azdır və yaşayış məntəqələri o qədər seyrəkdir ki, şagirdləri məktəbə toplamaq mümkün olmur; onlara adətən radio və televizor vasitəsilə dərs keçirilir.
Avstraliya İttifaqında şəhər əhalisinin payı olduqca yüksəkdir; bu göstəriciyə görə (86%) ölkə dynyada AFR-dən sonra ikinci yeri tutur. Həm də əhalinin 2/3 hissəsi böyük şəhərlərdə yaşayır. Onların arasında iri aqlomerasiya əmələ gətirən milyonçu şəhərlər-Sidney, Melbum və ştatların paytaxtları- Adelaida, Brisben, Pert fərqlənirlər.
Təsərrüfatın ümumi xarakteristikası. İqtisadiyyatın ikili xarakteri.
Müasir Avstraliya İttifaqı dünya təsərrüfatı sistemində görkəmli rol oynayır. Əhalinin adambaşına düşən milli gəlirə, əmək məhsuldarlığına, enerji və maşın təchizatına, urbanizasiyanın səviyyəsinə və s. göstəricilərə görə Avstraliya İttifaqı inkişaf etmiş ölkədir. Bununla belə, o, beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində ilk növbədə sənaye xammalı və ərzaq tədarükçüsü kimi çıxış edir. İEOÖ-lərin əksəriyyətində olduğu kimi burada da təsərrüfatın coğrafi "mənzərəsi” kəskin surətdə ərazi uzğunsuzluqları ilə səciyyələnir (əhalinin coğrafi "mənzərəsi ” ilə uyğun gəlir). Beləliklə, Avstraliya İttifaqı ikili mövqe tutur və öz iqtisadiyyatında həm yüksək inkişaf etmiş ölkələr iiçün, həm də IE- OÖ üçün xarakterik olan xüsusiyyətləri birləşdirir.
Uzun müddət Böyük Britaniyanın aqrar-xammal əlavəsinə çevrilmiş Avstraliya İttifaqı XX əsrə "qoyunların belində ” daxil olmuşdur. Avstraliya elə indi də qoyunların sayına (175 milyon baş), yun istehsalına (0,8 milyon t) və onun ixracatına görə dünyada birinci yeri tutur. Qoyunçuluq bu ölkənin mühüm milli sahəsidir. Avstraliya İttifaqı həm də ət və süd məhsullarının, buğda və şəkərin iri istehsalçısı və ixracatçısıdır. Bununla yanaşı ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının, ilk növbədə ərzaq istehsalının genişləndirilməsi üçün böyük imkanlar var. Nahaq yerə onu “böyük ərzaq dövləti ” adlandırmırlar.
Avstraliyanın beynəlxalq ixtisaslaşdırılmasının ikinci istiqaməti də (mineral xammal və yanacaq istehsalı üzrə) çoxdan formalaşmışdır. 60-cı illərdən başlanan "xammal hay-küyü ” İEÖ-lərin xammal strategisayında mühüm dəyişikliklərə, onların qismən də olsa İEOÖ-lərin xammalından, ilk növbədə daha e’tibarlı və sabit tadarükü tə’min edən Avstraliya və Kanadanın xammalına səmtlərinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bu strategiyanın nəticəsində Avstraliya İttifaqı qısa bir müddətdə dəmir filizinin, boksit və alüminium oksidinin, uran, daş kömür, mayeləşdirilmiş təbii qaz, bir çox əlvan və nadir metal filizlərinin ən iri istehsalçısına çevrilmişdir. Bir növ Avstraliya "qoyunun belindən” "filiz ilə vaqonetkaya” yerini dəyişdirmişdir. Avstraliya məsəli (həm də Kanada, Yeni Zellandiya, CAR) xammal üzrə ixtisaslaşma ilə də yüksək sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə nail olmağın mümkünlüyünü parlaq əks etdirir.
Sənayenin coğrafiyası: təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Avstraliya İqqtifaqı dünya əhəmiyyətli bir sıra faydalı qazıntılarla zəngindir. Xüsusilə, müasştatlarında cəmləşməsidir. -
Kənd təsərrüfatının coğrafiyası; təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Avstraliya İttifaqı tropik və subtropik qurşaqda, yalnız Tasmaniya adası mülayim qurşaqda yerləşir. Relyefinin düzənlik olmasına baxmayaraq (ölkənin 5%-i dağlıq ərazidir) mənimsənilməmiş ərazilər torpaq fondunun 1/3-ni təşkil edir. Bu ərazilər iqlimin olduqca quraqlığı ilə fərqlənən və çay şəbəkəsinə malik olmayan Mərkəzi Avstraliya səhralarıdır. Çəmən və otlaqlar bütün torpaq sahəsinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli amillər ölkənin yalnız şərq, cənub-şərq və cənub- qərb hissələrində, yə’ni əsas məskunlaşmış rayonlarındadır. Ölkənin bu rayonlara yaxın yerləşən daxili hissələrinin quraqlıq olmasına baxmayaraq, qo- yunçuluq üçün əlverişlidir. Ölkənin bə’zi daxili və dəniz sahilinin quraqlıq vilayətlərində suya ehtiyacın bir hissəi artezian suları ilə qismən ödənilir. Tez- tez baş verən quraqlıq, tozlu tufanlar, meşə yanğınları, faciəli leysanlar Avstraliya İttifaqının iqtisadiyyatına böyük ziyan vurur.
Kənd təsərrüfatının mühüm sahəsi yunluq istiqamətli heyvandarlıqdır. Hələ məskunlaşma dövründə Avstraliyada qoyunçuluğun inkişafına aşağıdakı amillər-İngiltərə sənayesinin yuna artan tələbatı; gətirilmiş merinos qoyunlarının saxlanması üçün əlverişli təbii şərait; ixracat məhsulu olan yun və dərinin daşınmasının asanlığı; qoyunçuluq sahəsinin xarakteri, yə’ni məhdud fəhlə qüvvəsindən istifadə ta’sir etmişdir. Soyuducularla təhciz olunmuş gəmilərin meydana gəlməsi heyvandarlığın ətlik-südlük istiqamətinin inkişafına səbəbir sənaye sahələrinin inkişafı üçün zəruri olan boksit, dəmir filizi və kömür ehtiyatlarının böyük əhəmiyyəti var. Məhz bu resurslar da ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə rolunu müəyyən edir.
Sənayenin başlıca sahələri hasilat, metallurgiya, maşınqayırma və yeyinti sənayesidir. Maşınqayırmada kənd təsərrüfatı maşınları, avtomobilqayırma,sənaye avadanlıqları və dəzgah istehsalı fərqlənir. E’maledici sənayenin but, lıca mərkəzləri Melbum, Sidney, Adelaida, Pert şəhərləridir.
Sənayenin coğrafiyasının əsas əlaməti ölkənin şərq, cənub-şorq və cəmil» qərb hissələrinin sahilboyu bölgələrində xüsusilə Viktoriya və Yeni Cənubi Uels ştatlarında cəmləşməsidir.
Kənd təsərrüfatının coğrafiyası; təbii resurs amilləri, başlıca sahələri və rayonları. Avstraliya İttifaqı tropik və subtropik qurşaqda, yalnız Tasmaniya adası mülayim qurşaqda yerləşir. Relyefinin düzənlik olmasına baxmayaraq (ölkənin 5%-i dağlıq ərazidir) mənimsənilməmiş ərazilər torpaq fondunun 1/3-ni təşkil edir. Bu ərazilər iqlimin olduqca quraqlığı ilə fərqlənən və çay şəbəkəsinə malik olmayan Mərkəzi Avstraliya səhralarıdır. Çəmən və otlaqlar bütün torpaq sahəsinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün daha əlverişli amillər ölkənin yalnız şərq, cənub-şərq və cənub- qərb hissələrində, yə’ni əsas məskunlaşmış rayonlarındadır. Ölkənin bu rayonlara yaxın yerləşən daxili hissələrinin quraqlıq olmasına baxmayaraq, qo- yunçuluq üçün əlverişlidir. Ölkənin bə’zi daxili və dəniz sahilinin quraqlıq vilayətlərində suya ehtiyacın bir hissəi artezian suları ilə qismən ödənilir. Tez- tez baş verən quraqlıq, tozlu tufanlar, meşə yanğınları, faciəli leysanlar Avstraliya İttifaqının iqtisadiyyatına böyük ziyan vurur.
Kənd təsərrüfatının mühüm sahəsi yunluq istiqamətli heyvandarlıqdır. Hələ məskunlaşma dövründə Avstraliyada qoyunçuluğun inkişafına aşağıdakı amillər-İngiltərə sənayesinin yuna artan tələbatı; gətirilmiş merinos qoyunlarının saxlanması üçün əlverişli təbii şərait; ixracat məhsulu olan yun və dərinin daşınmasının asanlığı; qoyunçuluq sahəsinin xarakteri, yə’ni məhdud fəhlə qüvvəsindən istifadə ta’sir etmişdir. Soyuducularla təhciz olunmuş gəmilərin meydana gəlməsi heyvandarlığın ətlik-südlük istiqamətinin inkişafına səbəb olmuşdur.
Kənd təsərrüfatının coğrafiyasını müəyyən edən əlamət-sahil boyundan uzaqlaşdıqca bu sahənin intensivliyinin azalmasıdır. Çoxsahəli və yüksək əmtəəlik təsərrüfat ölkənin şərq, cənub-şərq və cənub-qərb hissələrinin də- nizsahili bölgələrində formalaşmışdır. Bu bölgələrdə yem bitkiləri əkini ilə südlük və ətlik istiqamətli heyvandarlıq üstünlük təşkil edir. Elə bu zolaqda da tropik iqlim şəraitində şəkər qamışı, pambıq, ananas, manqo (Kvinslend), subtropik iqlim şəraitində isə üzüm, sitrus bitkiləri, meyvə (Yeni Cənubi Uels, Viktoriya, Qərbi Avstraliya) yetişdirilir. Ölkənin cənub-şərqində Brisbendən Spenser körfəzinin sahillərinədək, həm də materikin ucqar qərbində buğda zolağı uzanır.
Ölkənin daxili rapyoıılarında ekstensiv heyvandarlığ inkişaf etmişdir. Əsas qoyunçuluq bölgəsi Böyük Suayrıcı silsilənin qərb yamacının geniş səhra və yarımsəhralarıdır. Burada merinos sürüləri il ərzində yaşıl otla qidalanır. Hər bir qoyunçuluq fermasının geniş ərazisi vardır. Bu da, müəyyən sayda qoyunların otarılması üçün hesablanan, məftil torlarla kiçik sahələrə bölünür.
Nəqliyyat. Daxili yük və sərnişin daşınmasının əhəmiyyətli hissəsi dəmiryol və avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə həyata keçirilir. Şərqdən qərbə uzanan yeganə transkontinental magistral Sidney-Pertdir (uzunluğu 3940 km). Yük dövriyyəsinə görə başlıca portları Nyukasl, Port-Kambala, Sidney, Mel- bum və Hobartdır. Daxili və beynəlxalq yük daşınmada hava nəqliyyatı olduqca mühüm rol oynayır.
Xarici ticarət. Xarici əlaqələri dünya təsərrüfatı sistemində ölkənin ixtisas- laşdırılmasını aydın əks etdirir. Avstraliya İttifaqı əsasən Yaponiya sənayesi üçün xammal tədarükçüsü (Yaponiya sənayesinin xammal tələbatının yarıya qədərini ödəyir) və satış bazarı rolunda çıxış edir. Avstraliyanı “yapon karxanası " yaxud “yapon Kanadası adlandırırlar”. Avstraliyanın başqa ticarət ortaqları ABŞ, Böyük Britaniya və Avropanın digər ölkələridir.
Avstraliyanın iqtisadiyyatına, xammal və energetika resurslarına nəzarət uğrunda amerikan, ingilis, yapon, Qərbi Avropa və milli inhisarlar arasında kəskin mübarizə gedir. Bununla da, Avstraliya şirkətləri ölkə daxilində öz mövqelərini gücləndirmək üçün, xarici inhisarlar arasında gedən ziddiyyətlərdən fəal istifadə etmək imkanlarına malikdir.
Daxili fərqlər. Avstraliya İttifaqının təsərrüfatının ərazi strukturu üçün bir-birindən tamamilə fərqlənən iki hissəsinin “köhnə ” və “yeni ” hissələrin uyğunlaşması səciyyəvidir. Avstraliyanın köhnədən mənimsənilmiş cənub- şərq rayonu yüksək inkişaf etmiş Yeni Cənubi Uels, Viktoriya ştatlarını və Cənubi Avstraliya ştatının cənub-şərqini əhatə edir. Ölkə ərazisinin cəmi 1/5- ni tutan bu rayonda Avstraliya əhalisinin, e’maledici sənaye istehsalının 3/4-ə qədəri təmərküzləşmişdir. Bu rayonun sahilboyunda ən iri şəhər və sənaye mərkəzləri Sidney, Melbum, Adelaida və ölkənin paytaxtı Kanberra yerləşir. Kanberra şəhərinin yalnız inzibati və elmi-mədəniyyət əhəmiyyəti var. Şəhər parka bənzəyir və əsas e’tibarilə bağlarla əhatə olunmuş bir və yaxud ikimərtəbəli evlərdən ibarətdir.
Yeni mənimsənilmiş rayonların inkişafı (Şimali, Qərbi və Mərkəzi Avstraliya) ilk növbədə zəngin təbii resursların mənimsənilməsi ilə əlaqədardır.
Yorum Gönder
nrd0ibkf
sightcare
glucotrust official website
cialis 20 mg sipariş
viagra sipariş
kamagra 100 mg
cialis 5 mg al
cialis 100 mg